Τα lockdown, οι περιορισμοί και τα μέτρα δημόσιας υγείας έχουν διχάσει τις δυτικές κοινωνίες. Ακόμη και σε ευρωπαϊκές χώρες όπου τα ποσοστά εμβολιασμού είναι αξιοσημείωτα υψηλά, όπως η Ισπανία (80% πλήρως εμβολιασμένοι), η Ιταλία (75%), η Γαλλία (73%), η Γερμανία (71%) και το Ηνωμένο Βασίλειο (70%), η εχθρότητα απέναντι στους γιατρούς και τα ιατρικά επαγγέλματα έχει αυξηθεί τα τελευταία δύο χρόνια. Η κούραση, η απώλεια της ελευθερίας και, σε ορισμένες περιπτώσεις, η εργαλειοποίηση της COVID-19 από τις εθνικές κυβερνήσεις, δοκίμασαν την υπομονή των πολιτών και δημιούργησαν πρόσφορο έδαφος για την ψευδοεπιστήμη.
Ωστόσο, παρά τις πιέσεις, η εμπιστοσύνη στη γνώμη των ειδικών έχει μέχρι στιγμής διατηρηθεί σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης. Μια δημοσκόπηση του Ευρωβαρόμετρου, η οποία διεξήχθη πέρυσι, έδειξε υψηλά επίπεδα εμπιστοσύνης στην επιστημονική γνώμη. Μια δήλωση, η οποία εκδόθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή λίγο μετά τη δημοσίευση της δημοσκόπησης, ανέφερε πρόσχαρα ότι «9 στους 10 πολίτες της ΕΕ (86%) πιστεύουν ότι η συνολική επιρροή της επιστήμης και της τεχνολογίας είναι θετική» και ότι οι Ευρωπαίοι πολίτες βλέπουν πάντα θετικά τους επιστήμονες και τα χαρακτηριστικά τους, όπως η ευφυΐα (89%), η αξιοπιστία (68%) και η διάθεση συνεργασίας (66%). Περισσότερα από τα δύο τρίτα (68%) των ερωτηθέντων δήλωσαν επίσης ότι οι επιστήμονες θα πρέπει να είναι ελεύθεροι να παρεμβαίνουν στις πολιτικές συζητήσεις για να διασφαλίζουν ότι οι αποφάσεις στηρίζονται σε στοιχεία. Αυτό συμβαίνει σίγουρα σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπου οι επικεφαλής ιατροί και οι επιστημονικοί σύμβουλοι των εθνικών κυβερνήσεων έχουν αναδυθεί από την αφάνεια και έχουν γίνει καθημερινή πηγή πληροφόρησης.
Τα στοιχεία αυτά, καθώς και άλλες δημοσκοπήσεις που διεξήχθησαν τα τελευταία δύο χρόνια, υποδηλώνουν ότι όλα είναι καλά. Αλλά, είναι όντως έτσι; Στην ίδια έρευνα, η οποία αναφέρθηκε παραπάνω, μπορεί κανείς να εντοπίσει ένα ανησυχητικό υπόγειο ρεύμα αμφιβολίας, ιδίως σε χώρες όπου η εμβολιαστική κάλυψη παραμένει καταστροφικά χαμηλή, όπως η Σλοβακία (48%), η Ρουμανία (41%) και η Βουλγαρία (28%). Για παράδειγμα, διαπιστώθηκε ότι το 28% των Ευρωπαίων πιστεύει ότι ο κορωνοϊός παράχθηκε και απελευθερώθηκε από ένα μυστικό εργαστήριο, στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας προσπάθειας ελέγχου των ελευθεριών μας. Ακόμη, ένας στους τέσσερις (26%) πιστεύει ότι η θεραπεία για έναν από τους μεγαλύτερους δολοφόνους στον κόσμο, τον καρκίνο, υπάρχει ήδη. Αυτές οι ομάδες, αν και μειοψηφικές, δεν συγκεντρώνονται μόνο σε χώρες όπου ο θεσμικός σκεπτικισμός έχει εδραιωθεί, αλλά και σε χώρες της δυτικής και βόρειας Ευρώπης, όπου η εμπιστοσύνη στους θεσμούς είναι συνήθως ισχυρή.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, δημιουργήθηκε γόνιμος χώρος για τον αρνητισμό και τα εναλλακτικά «γεγονότα». Η παραπληροφόρηση, η οποία προβάλλεται ως «αλήθεια», διαμοιράζεται πλέον ευρέως στο διαδίκτυο. Οι κυβερνητικές παλινωδίες και οι κατηγορίες διαφθοράς που γεννήθηκαν από την πανδημία έχουν μειώσει την αξιοπιστία των προηγουμένως έμπιστων πηγών. Και, σε ορισμένες περιπτώσεις, η εργαλειοποίηση του ιού για πολιτικούς σκοπούς έχει διασπάσει τους συνασπισμούς της σύμπνοιας που ήταν αισθητοί το 2020. Σε αυτό το κλίμα, όπου η επιστημονική παιδεία βρίσκεται ήδη σε χαμηλό επίπεδο, οι κρίσεις ορισμένων από τα λαμπρότερα επιστημονικά μυαλά μας δεν θεωρούνται πλέον αμερόληπτες.
Ορισμένες είναι προβλέψιμες. Εξάλλου, τα μέτρα και οι αντιδράσεις για τη δημόσια υγεία βασίζονται σε μεγάλο βαθμό σε επιστημονικά δεδομένα, τα οποία λίγοι από εμάς μπορούν να κατανοήσουν με ευκολία. Αυτό το έλλειμμα παιδείας παρέχει χώρο για την ψευδοεπιστήμη και τη διστακτικότητα έναντι των εμβολίων. Η δημοσκόπηση του Ευρωβαρόμετρου το καθιστά σαφές. Διότι, προκειμένου να συμπληρώσουν την εν λόγω έρευνα, οι ερωτηθέντες κλήθηκαν να απαντήσουν σε ένα «κουίζ» που περιλάμβανε έντεκα επιστημονικές δηλώσεις, από την επίδραση των αντιβιοτικών στους ιούς και τα βακτήρια έως την προέλευση της υπερθέρμανσης του πλανήτη και τη φύση των λέιζερ. Στη συνέχεια, οι ερευνητές υπολόγισαν ένα «σκορ επιτυχίας» από αυτές τις απαντήσεις και διαπίστωσαν ότι σε χώρες όπως η Ρουμανία και η Βουλγαρία μόνο το 2% και 4% των ερωτηθέντων αντίστοιχα μπορούσαν να δώσουν τουλάχιστον 8 σωστές απαντήσεις, ενώ η αναλογία αυτή ξεπερνούσε το 40% σε χώρες όπως το Βέλγιο, η Σουηδία, η Ιρλανδία και το Λουξεμβούργο. Αυτή η ανισότητα, σε πολλές περιπτώσεις, αντικατοπτρίζει την εμβολιαστική κάλυψη και υποδηλώνει ότι υπάρχει ένα χάσμα όσον αφορά την εμπιστοσύνη και την εκπαίδευση σε πολλά μέρη της Ευρώπης.
Αυτό είναι, φυσικά, ανησυχητικό, αλλά πώς μπορούμε να το αναχαιτίσουμε, ενώ ταυτόχρονα διαφυλάττουμε τις συμμαχίες για το κοινό καλό;
Αρχικά, θα ήταν θετικό να δούμε τους πολιτικούς να είναι ειλικρινείς με το ευρωπαϊκό κοινό. Οι πρώιμες λανθασμένες προβλέψεις, η συχνή αναφορά σε δυσοίωνα και, σε πολλές περιπτώσεις, απαξιωμένα μοντέλα και η πολιτικοποίηση της δημόσιας υγείας συνεχίζουν να υπονομεύουν την εμπιστοσύνη. Η παραδοχή ότι «δεν γνωρίζουν σε αυτό το σημείο» ή η ομολογία ότι οι δηλώσεις τους βασίζονται στα «τρέχοντα δεδομένα», θα βοηθούσε στην αναπροσαρμογή των προσδοκιών και θα προστάτευε τους επιστημονικούς συμβούλους από επικίνδυνες καταστάσεις.
Θα ήταν επίσης ωφέλιμο να δούμε τη γεωπολιτική των εμβολίων: ενώ οι δυτικοί πολιτικοί «κυνηγούν» τους πολίτες τους με τρίτες και τέταρτες δόσεις, η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι εξαιρετικά περιορισμένη σε μεγάλα τμήματα του αναπτυσσόμενου κόσμου. Μια πιο ομοιόμορφη κατανομή των εμβολίων θα καθιστούσε λιγότερο πιθανό να εμφανιστούν θανατηφόρες παραλλαγές σε άλλα μέρη του κόσμου, οι οποίες θα δημιουργήσουν περαιτέρω κύκλους χάους που θα μπορούσαν να αποφευχθούν. Θα διέλυε επίσης ορισμένους από τους μύθους σχετικά με τα κίνητρα της Pfizer, της Moderna και της AstraZeneca.
Μια τέτοια ενέργεια θα ενίσχυε την αξιοπιστία και τους στόχους των κρατικών θεσμών, καθώς και τη συμμετοχή των ιδιωτικών παρόχων στο πλαίσιο της πανδημίας, οδηγώντας εν τοις πραγμάσι στη διάβρωση πολλών ανακριβειών και συχνά απατεωνίστικων κατηγοριών της ψευδοεπιστημονικής κοινότητας.
Μετά από σχεδόν τρία χρόνια που η COVID επηρεάζει καθημερινά τις ζωές μας, πλησιάζουμε τώρα σε μια από τις πιο κρίσιμες καμπές της πανδημίας. Έχουμε κάποιες θεραπείες για χρήση σε όλο τον κόσμο και μπορούμε να δούμε ένα σημείο εξόδου από αυτή την κρίση, αποκαθιστώντας ταυτόχρονα τις ελευθερίες μας. Είναι ζωτικής σημασίας, καθώς κινούμαστε προς αυτή την κατάσταση, οι εθνικές κυβερνήσεις να προσεταιρισθούν τους πληθυσμούς τους. Το να ενεργούν με ειλικρίνεια, σύμφωνα με την επιστημονική άποψη, χωρίς να αισθάνονται αναγκασμένες να παρέχουν άστοχες διαβεβαιώσεις, είναι ο καλύτερος τρόπος για να διατηρήσουμε αυτόν τον συνασπισμό ενωμένο.
* Ο Πέτερ Κρέκο είναι διευθυντής του Political Capital Institute με έδρα τη Βουδαπέστη. Είναι Europe’s Futures Fellow στο Institute for Human Sciences (IWM).