Ο καλούμενος εγγραμματισμός (ή γραμματισμός, ή αλφαβητισμός) στα μίντια, η ικανότητα δηλαδή του πολίτη να αντιλαμβάνεται την παραπληροφόρηση όταν εκείνη του χτυπάει την πόρτα, διδάσκεται ως μάθημα (media literacy) στα σχολεία της Εσθονίας – από το νηπιαγωγείο έως και το λύκειο, σε συνδυασμό με άλλα μαθήματα στις μικρότερες τάξεις αλλά και χωριστά στις μεγαλύτερες – ήδη από το 2010, εδώ και πάνω από μια δεκαετία.
Η εκπαίδευση σε θέματα που άπτονται αυτού που λέμε media literacy, της ικανότητας δηλαδή των πολιτών να φιλτράρουν και να αξιολογούν την αξιοπιστία των πληροφοριών με τις οποίες εκείνοι «βομβαρδίζονται» καθημερινά στον ψηφιακό κόσμο των social media και όχι μόνο, θεωρείται «το ίδιο σημαντική με τη διδασκαλία των μαθηματικών, της γραφής ή της ανάγνωσης», υπογραμμίζει μιλώντας στο BBC ο Σίιμ Κούμπας, άλλοτε σύμβουλος της εσθονικής κυβέρνησης σε θέματα στρατηγικής επικοινωνίας και πλέον στέλεχος της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ) όπως είναι επισήμως γνωστή η διπλωματική υπηρεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ειδικά στην Εσθονία, η σχετική εκπαίδευση ξεκινά ήδη από το νηπιαγωγείο, με τα μικρά παιδιά να πατούν για παράδειγμα κουμπιά πάνω σε παιχνίδια που τους επιτρέπουν να αποκτήσουν μια πρώτη πολύ βασική εικόνα των διαδικασιών κωδικοποίησης.
Εν συνεχεία, μεγαλώνοντας, τα παιδιά μαθαίνουν πως δημιουργείται το ψηφιακό περιεχόμενο (digital content) ενώ παράλληλα διδάσκονται και όλα τα βασικά της ασφαλούς πλοήγησης στο διαδίκτυο προκειμένου εκείνα να είναι σε θέση να κινούνται online με την όσο δυνατή μεγαλύτερη θωράκιση, αποφεύγοντας τους όποιους σχετικούς κινδύνους. Για να τους βοηθήσουν σε αυτό, «επιστρατεύονται» και σχετικά καρτούν-animation που προβάλλονται σε ειδικές εκπαιδευτικού περιεχομένου ιστοσελίδες.
Οι μεγαλύτερης ηλικίας μαθητές παρακολουθούν και πιο θεωρητικά (υποχρεωτικά, πολύωρα) μαθήματα πάνω στον ρόλο των μίντια, μαθαίνοντας έτσι περισσότερα πράγματα για την επιρροή των ΜΜΕ αλλά και για τους μηχανισμούς προπαγάνδας. Στο ιδιο πλαίσιο, μαθαίνουν και για την δράση των bots και των τρολ online, αλλά και για τις διαφορές ανάμεσα στο κάθε γεγονός καθεαυτό και την γνώμη ή το σχόλιο που μπορεί να συνοδεύει κάθε γεγονός χωρίς όμως στην πραγματικότητα να έχει τον ίδιο βαθμό αντικειμενικότητας.
Παράλληλα, στο γυμνάσιο-λύκειο προσφέρονται και μαθήματα (κάποια επιλογής) που δίνουν τη δυνατότητα στους εφήβους να δημιουργήσουν το δικό τους ψηφιακό μιντιακό περιεχόμενο, εξοικειώνοντάς τους έτσι με την ίδια τη διαδικασία της παραγωγής αλλά και με τους τρόπους χειραγώγησης αυτής.
Σημειωτέων πως στο ίδιο πλαίσιο, εκπαιδεύονται επίσης οι δάσκαλοι και οι καθηγητές, ενώ παράλληλα έχουν διαμορφωθεί και ειδικά online τεστ ερωτήσεων μέσω των οποίων μπορεί να αξιολογηθεί η ικανότητα εκείνου που απαντά να αντιλαμβάνεται την παραπληροφόρηση και τα fake news.
Κατάταξη
«Η καλύτερη εκπαίδευση δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ισχυρότερης κριτικής σκέψης και την ανάπτυξη δεξιοτήτων καλύτερου ελέγχου της αξιοπιστίας των δεδομένων (fact-checking)», σχολιάζει από την πλευρά του ο Μαρίν Λεσένσκι, διευθύνων του Open Society Institute στη Σόφια της Βουλγαρίας το οποίο δημοσιεύει ετησίως και τη λίστα Media Literacy Index, κατατάσσοντας τις χώρες ανάλογα με την ανθεκτικότητά τους στην παραπληροφόρηση, την ελευθερία του Τύπου εντός των συνόρων τους και τον εγγραμματισμό τους στα μίντια.
Ενδεικτικά, σύμφωνα με την σχετική κατάταξη για το έτος 2021, οι χώρες με τις καλύτερες σχετικές επιδόσεις είναι:
- Φινλανδία
- Δανία
- Εσθονία
- Σουηδία
- Ιρλανδία
Συγκριτικά, η Ελλάδα βρίσκεται στη θέση νούμερο 27 σε σύνολο 35 χωρών, λίγο πιο πάνω από την Τουρκία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν που βρίσκεται στο νούμερο 31.
Πως όμως φτάσαμε στο σημείο χώρες μικρές και σχετικά φτωχές, όπως είναι για παράδειγμα η Εσθονία (των 1,3 εκατομμυρίων κατοίκων), να είναι τόσο μπροστά σε θέματα media literacy.
Το «σοκ» του 2007
Όλα ξεκίνησαν την άνοιξη του 2007, όταν οι Αρχές, οι τράπεζες, τα ΜΜΕ και οι δημόσιες υπηρεσίες της Εσθονίας βρέθηκαν στο στόχαστρο αλλεπάλληλων κυβερνοεπιθέσεων προερχόμενων από δρώντες που κατά πάσα πιθανότητα πρόσκειντο στη ρωσική πλευρά. Η αφορμή άλλωστε για τις επιθέσεις ήταν η μετακίνηση-απομάκρυνση ενός σοβιετικού αγάλματος.
Το σοκ ήταν τόσο μεγάλο ώστε να δρομολογηθούν εξελίξεις. Αρχής γενομένης από το 2008, στην Εσθονία και πιο συγκεκριμένα στο Ταλίν, την πρωτεύουσα της χώρας, έχει ιδρυθεί για παράδειγμα και λειτουργεί το Κέντρο Αριστείας του ΝΑΤΟ για την Κυβερνοάμυνα (NATO Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence). Υπενθυμίζεται πως το εν λόγω Κέντρο Αριστείας είχε επισκεφθεί τον περασμένο Νοέμβριο και ο Έλληνας ΥΕΘΑ Νίκος Παναγιωτόπουλος κατά τη διάρκειας της επίσκεψής του στην Εσθονία.
Fake news και παραπληροφόρηση
Από το 2008 ωστόσο και έπειτα, έχουν μεσολαβήσει και άλλα πολλά και επεισοδιακά. Οι εκστρατείες παραπληροφόρησης που έριξαν βαριά της σκιά τους πάνω από τις προεδρικές εκλογές του 2016 στις ΗΠΑ (βλ. νίκη Τραμπ), πάνω από το Brexit, αλλά και πιο πρόσφατα, πάνω από την πανδημία της Covid-19 (βλ. θεωρίες συνωμοσίας, δράση αντιεμβολιαστών κ.ά.) έχουν εκ των πραγμάτων θέσει την παραπληροφόρηση και τα fake news στην πρώτη γραμμή των προκλήσεων.
Επί της ουσίας ωστόσο, μιλάμε για προκλήσεις που απειλούν να δημιουργήσουν ρήγματα στον κοινωνικό ιστό αποπροσανατολίζοντας και παραπλανώντας τους πολίτες, και υπονομεύοντας τους ιδίους τους θεσμούς μιας χώρας και την εμπιστοσύνη των πολιτών σε αυτούς. Υπό αυτήν την έννοια, πρόκειται για προκλήσεις που αγγίζουν την ίδια την εθνική ασφάλεια και την ανθεκτικότητά κάθε χώρας έναντι εξωτερικών αλλά και εσωτερικών απειλών. Ως εκ τούτου, η ανάπτυξη μηχανισμών άμυνας μέσω της εκπαίδευσης αντιμετωπίζεται σε χώρες οπως είναι η Εσθονία και αυτή ως ζήτημα εθνικής ασφάλειας.
Με πληροφορίες από BBC