Ο θάνατος του πρώτου Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, στις 3 Αυγούστου 1977 σηματοδότησε το τέλος της μακράς περιόδου πολιτικής του κυριαρχίας. Από το 1950 ηγείτο του ελληνικού πληθυσμού του νησιού ως επικεφαλής της αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Κύπρου –«Εθνάρχης»–, ενώ με την κυπριακή ανεξαρτησία εξελέγη στον προεδρικό θώκο (Δεκέμβριος 1959), όπου παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του. Υπό την άποψη αυτή, η αντικατάστασή του πρέπει να θεωρηθεί πολιτικό γεγονός μεταβατικής φύσης στη σύγχρονη κυπριακή Ιστορία.
Αμέσως μετά τον θάνατο του Μακαρίου άρχισαν οι διεργασίες για ανάδειξη νέου Προέδρου που θα παρέμενε στην εξουσία μέχρι τον Φεβρουάριο του 1978, όταν θα συμπληρωνόταν η πενταετής προεδρική θητεία. Ως κυριότεροι πιθανοί υποψήφιοι θεωρούνταν οι Σπύρος Κυπριανού, Γλαύκος Κληρίδης και Τάσσος Παπαδόπουλος. Ο πρώτος, ως πρόεδρος της Βουλής, ασκούσε καθήκοντα προεδρεύοντος του κράτους και παράλληλα ηγείτο του κεντροδεξιού Δημοκρατικού Κόμματος (ΔΗΚΟ) που ιδρύθηκε το 1976 (ως Δημοκρατική Παράταξη). Οι Κληρίδης και Παπαδόπουλος ήταν συνιδρυτές του Ενιαίου Κόμματος (1969), που διαλύθηκε μετά τα τραγικά γεγονότα του Ιουλίου του 1974 και μετεξελίχθηκε το 1976 στον Δημοκρατικό Συναγερμό (ΔΗΣΥ).
Πολύχρονη εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα
Ο Σπύρος Κυπριανού (1932-2002) είχε πολύχρονη εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα της Κύπρου. Στη διάρκεια του αγώνα της ΕΟΚΑ (1955-1959) συνεργαζόταν με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, διευθύνοντας το Γραφείο Εθναρχίας στο Λονδίνο. Με την ίδρυση του κυπριακού κράτους ανέλαβε καθήκοντα υπουργού Εξωτερικών. Διατήρησε το αξίωμά του μέχρι το 1972, όταν παραιτήθηκε έπειτα από πιέσεις της χούντας των Αθηνών προς τον Κύπριο πρόεδρο. Μετά την τουρκική εισβολή ηγήθηκε διπλωματικών αποστολών εκ μέρους της κυβέρνησης, ενώ εξελέγη πρόεδρος της Βουλής μετά τις εκλογές του Σεπτεμβρίου 1976.
Φαίνεται ότι ο Μακάριος προέκρινε τον Κυπριανού ως διάδοχό του. Εφημερίδες της Λευκωσίας αναδημοσίευσαν πληροφορίες του πρακτορείου Reuters σχετικά με συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο Μακάριος λίγες μέρες πριν από τον θάνατό του. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, ο Κύπριος πρόεδρος χαρακτήρισε τον Κυπριανού ως τον «μόνον άνθρωπο που θα μπορούσε να ηγηθεί της Κύπρου». Αρκετά χρόνια αργότερα, ο τ. βασιλιάς Κωνσταντίνος («Χωρίς τίτλο», 2015) διηγείτο τη συζήτησή του με τον Μακάριο για διαδοχή του τελευταίου σε περίπτωση θανάτου. Βάσει της συγκεκριμένης μαρτυρίας, ο Μακάριος δήλωσε: «Τον Σπύρο θέλω, έλα όμως που ο αφιλότιμος έχει πιο αδύναμη καρδιά από μένα…».
Τελικά, ο Κυπριανού ανεδείχθη, πράγματι, σε διάδοχο του Μακαρίου. Το ιστορικό της εκλογής έχει ως εξής: Η 31η Αυγούστου 1977 είχε καθοριστεί ως ημέρα υποβολής υποψηφιοτήτων για τις αναπληρωματικές εκλογές. Ενόψει του συγκεκριμένου οροσήμου, διεξήχθησαν συναντήσεις μεταξύ των ηγετών των κομμάτων σε μια προσπάθεια να επιτευχθεί πολιτική διευθέτηση. Ο γενικός γραμματέας του Ανορθωτικού Κόμματος Εργαζόμενου Λαού (ΑΚΕΛ), Εζεκίας Παπαϊωάννου, υποστήριξε ότι έπρεπε να αποφευχθούν οι εκλογές και να παραμείνει στην ηγεσία ο Σπ. Κυπριανού, έχοντας τη στήριξη όλων των πολιτικών δυνάμεων. Η εν λόγω τοποθέτηση έβρισκε σύμφωνο το ΔΗΚΟ, ενώ και η αντίδραση της σοσιαλιστικής Ενιαίας Δημοκρατικής Ενωσης Κέντρου (ΕΔΕΚ) ήταν θετική. Από την άλλη, ο Κληρίδης εισηγήθηκε την κανονική διεξαγωγή των εκλογών, προτείνοντας όποιος εκλεγόταν να παρουσιαστεί ως ο μόνος υποψήφιος στις εκλογές του Φεβρουαρίου 1978.
Στο μεταξύ, σύμφωνα με σποραδικά δημοσιεύματα στον Τύπο της εποχής, ο Παπαδόπουλος πρότεινε για εκλογή στη θέση του προέδρου τον διευθυντή της Ελληνικής Μεταλλευτικής Εταιρείας, Πασχάλη Πασχαλίδη, στενό συνεργάτη επίσης του Μακαρίου. Το ΑΚΕΛ αντιτάχθηκε στη λύση ανεξάρτητης προσωπικότητας και, στα μέσα Αυγούστου, διακήρυξε επίσημα τη θέση του υπέρ της παραμονής του Σπ. Κυπριανού στην εξουσία. Ο Παπαϊωάννου υποστήριξε ότι ο πρόεδρος του ΔΗΚΟ ήταν αναγνωρισμένος διεθνώς (λόγω της δωδεκαετούς υπουργικής του υπηρεσίας), ενώ ήταν πεπειραμένος πολιτικά και ικανός στη διαχείριση του Κυπριακού. Την ίδια μέρα ο Παπαδόπουλος κοινοποίησε δήλωσή του, σύμφωνα με την οποία θεωρούσε ως καλύτερη λύση την ανάληψη της προεδρίας από υπερκομματική προσωπικότητα. Ωστόσο, αναγνωρίζοντας ότι δεν υπήρχαν περιθώρια υλοποίησης της πρότασής του και παρά τις «σοβαρές επιφυλάξεις» του, συνηγόρησε στη συνέχιση διακυβέρνησης του Σπ. Κυπριανού. Ο ΔΗΣΥ εξέδωσε τελικά ανακοίνωση, γνωστοποιώντας την απόφαση του κόμματος για μη διεκδίκηση της προεδρίας, προσδοκώντας σε ουσιαστικές εκλογές τον επόμενο Φεβρουάριο. Στη βάση του εθνικού συμφέροντος υποστήριξε και η ΕΔΕΚ τον Κυπριανού. Υπό τις συνθήκες αυτές, την 31η Αυγούστου 1977, ο τελευταίος εξελέγη πρόεδρος χωρίς ανθυποψήφιο μέχρι τον Φεβρουάριο του 1978. Στις προγραμματικές θέσεις που διατύπωσε με την επίσημη εγκατάστασή του, ξεχωρίζει η αναφορά σε αποδοχή ομοσπονδιακής λύσης (στο πλαίσιο ενιαίου κράτους).
Αξίζει να αναφερθεί η έμφαση στη σημειολογία της διαδικασίας, μέσω της οποίας επιχειρήθηκε να παρουσιαστεί ο Κυπριανού ως συνεχιστής της αγωνιστικής παράδοσης του κυπριακού ελληνισμού, αλλά και των πολιτικών θεμελίων που έθεσε ο πρώτος πρόεδρος του κράτους. Την υποψηφιότητά του είχε προτείνει ο Πιερής Αυξεντίου, πατέρας του προβεβλημένου ήρωα της ΕΟΚΑ Γρηγόρη Αυξεντίου. Παράλληλα, στην πρώτη του προεδρική διακήρυξη έθεσε ως πολιτική του πυξίδα τη γραμμή που είχε χαράξει ο Μακάριος.
Απόσυρση της υποψηφιότητας του Γλαύκου Κληρίδη
Στις εκλογές που προγραμματίζονταν για τον Φεβρουάριο του 1978 διαφαινόταν ως πιθανότερο σενάριο η αντιπαράθεση Κυπριανού – Κληρίδη. Επρόκειτο για αναμέτρηση των δύο τάσεων που είχαν διαμορφωθεί από το 1976. Στις βουλευτικές εκλογές του συγκεκριμένου έτους, ο ΔΗΣΥ είχε απομονωθεί και είχε συγκρουστεί με τα υπόλοιπα πολιτικά κόμματα (που είχαν συνασπιστεί), με την κατηγορία ότι στις τάξεις του στέγασε άτομα αναμεμειγμένα στο πραξικόπημα του Ιουλίου 1974. Συνεργάστηκε τότε με το Δημοκρατικό Εθνικό Κόμμα (ΔΕΚ) που αποτελούσε τη μοναδική αντι-μακαριακή πολιτική παράταξη. Τελικά οι δυνάμεις της συμπολίτευσης επικράτησαν, ενώ ο συνδυασμός ΔΗΣΥ – ΔΕΚ, παρότι έλαβε 27,6%, παρέμεινε εκτός Βουλής εξαιτίας του πλειοψηφικού εκλογικού συστήματος.
Το ίδιο σκηνικό παρατηρήθηκε όταν προκηρύχθηκε επαναληπτική εκλογή (16 Οκτωβρίου 1977) για πλήρωση της βουλευτικής έδρας που κατείχε ο Σπ. Κυπριανού. Μετά την εκλογή του τελευταίου στην προεδρία του κράτους, την έδρα διεκδίκησαν οι Γιάννης Μάτσης (ΔΗΣΥ) και Γεώργιος Λαδάς (ΔΗΚΟ, ΑΚΕΛ και ΕΔΕΚ). Τα τρία συνασπισμένα κόμματα χρησιμοποίησαν ρητορική που περιστρεφόταν γύρω από τις ευθύνες για την καταστροφή του Ιουλίου 1974. Την κενωθείσα έδρα κατέλαβε ο Λαδάς με ποσοστό 64,7%, έναντι 35,3% του Μάτση. Το αποτέλεσμα κρίθηκε από την εφημερίδα «Τα Νέα», που εξέφραζε τις θέσεις της ΕΔΕΚ (18 Οκτωβρίου 1977), ως έγκριση της πολιτικής του μακροχρόνιου αγώνα και «καταδίκη της ηττοπάθειας».
Την εκλογή Κυπριανού στην προεδρία για το διάστημα Σεπτεμβρίου 1977 – Φεβρουαρίου 1978, ακολούθησαν προσπάθειες συνένωσης του χώρου της Κεντροδεξιάς (ΔΗΣΥ – ΔΗΚΟ), με στόχο τη διεκδίκηση της προεδρίας με κοινό υποψήφιο. Η αποτυχημένη έκβαση των προσπαθειών σηματοδότησε την απόφαση του Κληρίδη να θέσει υποψηφιότητα στις επερχόμενες τότε εκλογές. Βασική του θέση ήταν η γρήγορη λύση του Κυπριακού (αντίθετα από τη φιλοσοφία του μακροχρόνιου αγώνα που προέκρινε ο Μακάριος) προκειμένου να προληφθεί η παγίωση των δεδομένων που δημιούργησε η τουρκική εισβολή. Οταν ανακοινώθηκε (10 Νοεμβρίου 1977) η πρόθεση του επικεφαλής του ΔΗΣΥ, τα υπόλοιπα κόμματα κινητοποιήθηκαν. Ακολούθησε η εξαγγελία υποψηφιότητας του Κυπριανού (22 Νοεμβρίου) και η εκ νέου στήριξή του από ΑΚΕΛ, ΔΗΚΟ και ΕΔΕΚ. Την ίδια περίοδο δημοσιεύθηκαν πληροφορίες για επικείμενη δημιουργία νέου κόμματος από τον Παπαδόπουλο (που κατείχε τη θέση του διαπραγματευτή για το Κυπριακό), αλλά και για πιθανή υποψηφιότητα του Πασχαλίδη.
Οι εκλογές είχαν οριστεί για την 5η Φεβρουαρίου 1978. Ωστόσο, ένα γεγονός καθόρισε τις εξελίξεις και ανέτρεψε το σκηνικό: η απαγωγή και τετραήμερη κράτηση του γιου του Κυπριανού, Αχιλλέα, ο οποίος υπηρετούσε τη στρατιωτική του θητεία στις Δυνάμεις Καταδρομών όταν, στα μέσα Δεκεμβρίου 1977, απήχθη από το στρατόπεδο. Φαίνεται ότι οι απαγωγείς ζητούσαν να τους επιτραπεί η αποχώρηση από την Κύπρο, να δοθεί αμνηστία στα φυλακισμένα και καταζητούμενα στελέχη της ΕΟΚΑ Β΄ και να διακοπεί η διαδικασία της κάθαρσης, που αφορούσε την απομάκρυνση από τον κρατικό μηχανισμό των υποστηρικτών του πραξικοπήματος. Η τροπή των γεγονότων οδήγησε τον Κληρίδη στην απόσυρση της υποψηφιότητάς του (16 Δεκεμβρίου), υποστηρίζοντας ότι αυτό επέβαλε το συλλογικό συμφέρον και η λαϊκή ενότητα. Κατά συνέπεια, την 26η Ιανουαρίου 1978, τελευταία ημέρα υποβολής υποψηφιοτήτων, ο Κυπριανού επανεξελέγη στο αξίωμα του προέδρου της Δημοκρατίας χωρίς ανθυποψήφιο. Οι συγχαρητήριες επιστολές που έλαβε από διάφορους ξένους ηγέτες (συμπεριλαμβανομένων του προέδρου των ΗΠΑ και του ηγέτη της Σοβιετικής Ενωσης) ερμηνεύθηκαν από τον Τύπο ως εκ νέου αναγνώριση της Κυπριακής Δημοκρατίας και διπλωματική νίκη έναντι των αποσχιστικών κινήσεων της Τουρκίας.
* Ο κ. Μιχάλης Σταυρή είναι υποψήφιος διδάκτωρ Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου