Στη χώρα σας πόσο κοστίζουν, πραγματικά, οι δασικές πυρκαγιές; Αυτό το ερώτημα πρέπει, σύμφωνα με τον ΟΗΕ, να εξετάσουν οι κυβερνήσεις όλου του κόσμου, συνεκτιμώντας το οικονομικό, το κοινωνικό και το περιβαλλοντικό κόστος των πυρκαγιών.
Αυτός ο υπολογισμός και η σύγκριση με τους ελάχιστους πόρους που αφιερώνονται για την πρόληψη και την αντιμετώπιση των πυρκαγιών είναι ένα πρώτο βήμα για μια πολιτική που θα αντιμετωπίζει ορθολογικά ένα εξαιρετικά σοβαρό πρόβλημα, το οποίο, όσο περνάει ο καιρός, γίνεται όλο και σοβαρότερο.
Mε νέα μορφή
Η έκθεση «Spreading like Wildfire» της Υπηρεσίας Περιβάλλοντος του ΟΗΕ προειδοποιεί ότι ο κίνδυνος πυρκαγιών θα αυξηθεί τις προσεχείς δεκαετίες, ενώ η μορφή των πυρκαγιών έχει ήδη αλλάξει και θα αλλάξει περισσότερο όσο μεταβάλλονται οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ξεσπούν οι πυρκαγιές.
Δεν είναι όλες οι φωτιές βλαβερές, ούτε όλες οι φωτιές πρέπει να κατασβένονται, διότι παρέχουν σημαντικές υπηρεσίες στα οικοσυστήματα. Ομως, πυρκαγιές που μαίνονται επί εβδομάδες, που καίνε χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα και επηρεάζουν εκατοντάδες χιλιάδες –ακόμη και εκατομμύρια– ανθρώπους και ζώα, αποτελούν μια πρόκληση για την οποία η ανθρωπότητα δεν έχει προετοιμαστεί.
Σε αναπάντεχα σημεία
Το πρόσφατο παρελθόν δείχνει ότι οι δασικές πυρκαγιές διαρκούν περισσότερο και αναπτύσσουν υψηλότερες θερμοκρασίες σε μέρη στα οποία πάντοτε συνέβαιναν, όπως στα μεσογειακά οικοσυστήματα, ενώ ξεσπούν και σε αναπάντεχα σημεία του πλανήτη, όπως σε μονίμως παγωμένα εδάφη που λιώνουν ή σε εδάφη με υπόστρωμα τύρφης που έχει χάσει την υγρασία της και αναφλέγεται.
«Η υπερθέρμανση του πλανήτη μετατρέπει δάση σε πυριτιδαποθήκες», ανέφερε η έκθεση, για την οποία συνεργάστηκαν περισσότεροι από 50 ερευνητές από έξι ηπείρους.
Ο κίνδυνος να ξεσπάσουν καταστροφικές πυρκαγιές παγκοσμίως εκτιμάται πως μπορεί να αυξηθεί κατά 57% έως το τέλος του αιώνα σε σχέση με τη δεκαετία 2000-2010, κυρίως εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής.
Η υπερθέρμανση του πλανήτη μετατρέπει δάση σε πυριτιδαποθήκες και ο κίνδυνος καταστροφικών πυρκαγιών ίσως αυξηθεί κατά 57% έως το τέλος του αιώνα.
Αυτός ο μέσος όρος υποκρύπτει πολύ μεγαλύτερες αυξήσεις σε πιο ευαίσθητα οικοσυστήματα, αλλά και μειώσεις σε κάποιες άλλες περιοχές, στις οποίες η ξηρασία θα έχει οδηγήσει σε έλλειψη βλάστησης και εξ αυτού του λόγου σε περιορισμένο κίνδυνο πυρκαγιάς.
Εκκληση προς κυβερνήσεις
«Οι κυβερνήσεις δεν αφιερώνουν αρκετή προσοχή στο ζήτημα», είπε η Γκλίνις Χάμφρι, ειδική στις δασικές πυρκαγιές στο Πανεπιστήμιο Κέιπ Τάουν της Νότιας Αφρικής, που πήρε μέρος στη συγγραφή της έκθεσης. Η έκθεση προτρέπει τις κυβερνήσεις να δώσουν μεγαλύτερο βάρος στην πρόληψη των πυρκαγιών, με την υιοθέτηση τεχνικών διαχείρισης των δασών, ώστε να μειώνεται η καύσιμη ύλη.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το 60% των πόρων για την αντιμετώπιση των πυρκαγιών απορροφείται από την πυρόσβεση, ενώ πολύ μικρότερο είναι το ποσοστό που κατανέμεται στην πρόληψη των πυρκαγιών και στη διαχείριση της επόμενης ημέρας.
Η Πορτογαλία
Μία από τις χώρες που εξετάζονται ως πιθανά υποδείγματα διαχείρισης είναι η Πορτογαλία, όπου έχει υιοθετηθεί σχέδιο για την αναγέννηση της δασικής οικονομίας, μέσω της οποίας ήταν παραδοσιακά ευκολότερη η δια-χείριση των δασών. «Η Πορτογαλία είναι ίσως το καλύτερο παράδειγμα στον κόσμο ως προς την πρόληψη», τόνισε ο Πίτερ Μουρ, επίσης μέλος της συγγραφικής ομάδας. Στη χώρα ξέσπασαν δύο καταστροφικές πυρκαγιές το 2017, οι οποίες είχαν συνέπεια τον θάνατο 117 ανθρώπων. Επειτα από αυτό το σοκ η χώρα άλλαξε στρατηγική.
30.000 νεκροί ετησίως
Ενα από τα εντυπωσιακά στοιχεία που παραθέτει η έκθεση είναι ο συνολικός αριθμός νεκρών από δασικές πυρκαγιές σε 43 χώρες: 30.000 νεκροί ετησίως. Τόσοι άνθρωποι υπολογίζεται ότι χάνουν τη ζωή τους άμεσα, από τις φλόγες, αλλά και από τους καπνούς, τις αναθυμιάσεις και τα προβλήματα υγείας που αυτοί προξενούν.
Στο μικροσκόπιο οι «αφύσικες»
Ιδιαίτερα καταστροφικές είναι οι «αφύσικες» πυρκαγιές, αυτές που ξεσπούν σε οικοσυστήματα που δεν έχουν ενσωματώσει την πυρκαγιά στον φυσιολογικό κύκλο αναπαραγωγής τους. «Δεν είναι κάτι κανονικό να έχουμε πυρκαγιές σε τροπικά δάση», λέει η βιολόγος Γκλίνις Χάμφρι. Πέρυσι ξέσπασαν τεράστιες πυρκαγιές στον υγρότοπο Παντανάλ της Βραζιλίας, τον μεγαλύτερο τροπικό υγρότοπο στον πλανήτη και έναν από τους μεγαλύτερους θησαυρούς της παγκόσμιας βιοποικιλότητας, καταστρέφοντάς τον κατά το ένα τρίτο. Υπάρχουν σοβαρές ανησυχίες για το αν ο υγρότοπος αυτός θα επανέλθει ποτέ. Συνολικά, τα κλιματικά μοντέλα προβλέπουν ότι τα τροπικά δάση της Αμαζονίας και της Ινδονησίας θα καίγονται όλο και περισσότερο, αν η ανθρωπότητα συνεχίσει με τους ίδιους ρυθμούς να καίει ορυκτά καύσιμα εκπέμποντας ρύπους που εγκλωβίζουν τη θερμότητα της Γης. Επίσης, περιοχές στις οποίες η εμφάνιση πυρκαγιών είναι πιο συνηθισμένη, όπως η σαβάνα και οι χορτολιβαδικές εκτάσεις των τροπικών και εύκρατων περιοχών, θα καίγονται με διαφορετικό τρόπο, όσο ανεβαίνει η θερμοκρασία του πλανήτη. Σε κάποιες περιοχές οι φωτιές θα εξαπλώνονται περισσότερο, ενώ σε άλλες δεν θα υπάρχει κάτι να καεί και έτσι οι εκτάσεις των πυρκαγιών θα συρρικνώνονται. Η κλιματική αλλαγή χαρακτηρίζεται από την έκθεση κυρίαρχη δύναμη. που αλλάζει τη μορφή των πυρκαγιών στα τροπικά δάση. Μειωμένες βροχοπτώσεις και λιγότερη υγρασία, ακραία υψηλές θερμοκρασίες, αύξηση ισχυρών ανέμων είναι συνθήκες που αυξάνουν τις πιθανότητες να ξεσπάσουν πυρκαγιές και δυσχεραίνουν τις προσπάθειες κατάσβεσης στις τροπικές περιοχές, αλλά όχι μόνο.
Φωτιές-ζόμπι σε εδάφη τύρφης
Μια πυρκαγιά φαινομενικά σβήνει, αλλά έχει κινηθεί υπογείως και επανεμφανίζεται σε μεγάλη απόσταση, έπειτα από ημέρες, ακόμη και μήνες, έχοντας περάσει κάτω από υγιή βλάστηση, ακόμη και κάτω από χιόνι. Αυτές είναι οι πυρκαγιές-ζόμπι, που εμφανίζονται όλο και συχνότερα όταν στεγνώνουν τα στρώματα τύρφης, ορυκτού άνθρακα, ο οποίος σχηματίζεται στο υπέδαφος από τη μερική αποσύνθεση φυτικών υπολειμμάτων. Σχεδόν το 50% των εκτάσεων αυτών παγκοσμίως βρίσκεται πάνω από τον αρκτικό κύκλο, ενώ ειδικά η τύρφη του αρκτικού κύκλου συγκρατεί το 80% του άνθρακα και του αζώτου των εδαφών αυτών. Η τύρφη λειτουργεί επί χιλιετίες ως αποθήκη άνθρακα και η καύση της απελευθερώνει μεγάλο όγκο αερίων του θερμοκηπίου, επιταχύνοντας την κλιματική αλλαγή. Πέρα από τον αρκτικό κύκλο, που έχει σαρωθεί από πυρκαγιές σε εδάφη τύρφης που ξεπαγώνει, σε άλλες περιοχές, όπως στη νήσο Βόρνεο ή στην Καμπότζη, η τύρφη καίγεται εξαιτίας αρδευτικών προγραμμάτων, τα οποία εκτρέπουν το νερό για τη δημιουργία ορυζώνων σε γειτονικά εδάφη, με αποτέλεσμα το εύφλεκτο υπέδαφος να αναφλέγεται και η κατάσβεση να είναι σχεδόν αδύνατη. Ετσι, οι αλλαγές στη χρήση γης ουσιαστικά ενισχύουν τον κίνδυνο πυρκαγιάς, ένα φαινόμενο που εμφανίζεται και σε άλλες περιοχές, με διαφορετική μορφή. Παράδειγμα η Καλιφόρνια, όπου η οικιστική εξάπλωση οδήγησε σε επέκταση του δικτύου μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας μέσα από δάση, αυξάνοντας τις πιθανότητες πρόκλησης πυρκαγιών. Ενα από τα αναπάντεχα ευρήματα της έκθεσης αφορά την Αφρική, όπου οι αλλαγές στη χρήση γης, με τον κατακερματισμό εκτάσεων εξαιτίας της αυξημένης ανθρώπινης παρουσίας, οδήγησαν σε μείωση των πυρκαγιών.
Δημιουργία αντιπυρικών ζωνών
Πολλές κοινότητες στην Αφρική διαχειρίζονται επί αιώνες τη γη βάζοντας μικρές, ελεγχόμενες φωτιές την κατάλληλη εποχή του χρόνου, ώστε να αποφευχθούν μεγάλες και ανεξέλεγκτες πυρκαγιές υπό χειρότερες καιρικές συνθήκες. Η έκθεση του ΟΗΕ ζητάει να αξιοποιηθεί περισσότερο αυτή η παραδοσιακή γνώση, η οποία διαφέρει από τόπο σε τόπο, και να ενσωματωθεί στις επίσημες πολιτικές των κρατών. Δεν είναι τυχαίο ότι για πολλούς ιθαγενείς πληθυσμούς ανά τον κόσμο η φωτιά είναι μέρος της κουλτούρας και της θρησκείας τους. Π.χ., οι ιθαγενείς της Αυστραλίας συνηθίζουν να μετατρέπουν τη γη σε μωσαϊκό μέσα από μικρές φωτιές, κάτι που βοηθάει στο κυνήγι, δημιουργώντας παράλληλα αντιπυρικές ζώνες. Η έκθεση της Υπηρεσίας Περιβάλλοντος του ΟΗΕ αναφέρει ότι όσο περισσότερο οι αρχές αναγνωρίζουν τα όρια της πυρόσβεσης, τόσο περισσότερο έρχεται στο προσκήνιο η ανάγκη διαχείρισης μέσα από παραδοσιακές ή και νέες τεχνικές.
Στις τελευταίες περιλαμβάνεται η προσέγγιση της Πορτογαλίας, η οποία έδωσε ισχυρά κίνητρα για τη συλλογή υπερβάλλουσας βιομάζας από τα δάση της. Στους στόχους του στρατηγικού προγράμματος της Πορτογαλίας περιλαμβάνεται η μείωση των μεγάλων πυρκαγιών στο 0,3% της καμένης έκτασης, η μείωση των αναφλέξεων στις ημέρες υψηλού κινδύνου (υψηλές θερμοκρασίες, μεγάλη ξηρασία, ισχυροί άνεμοι) και η προσθήκη αξίας στη βιομάζα συνδέοντας με την αγορά τη συλλογή και την επεξεργασία της σε αγροτικές περιοχές. Σύμφωνα με τους συντάκτες της έκθεσης, οι κυβερνήσεις πρέπει να ανακαλύψουν εκ νέου τι είναι η φωτιά. «Είναι κάτι κρίσιμο για τον πλανήτη μας, το οποίο όμως απαιτεί δια-χείριση».