Οι διμερείς σχέσεις Λευκωσίας – Καΐρου παραδοσιακά υπήρξαν και εξακολουθούν να είναι φιλικές. Το 1978 όμως έφτασαν σε τόσο κρίσιμο σημείο, ώστε να διακοπούν οι διπλωματικές σχέσεις για τα επόμενα έξι χρόνια. Αιτία ήταν γεγονότα τα οποία έφεραν την Κύπρο, χωρίς να το έχει επιδιώξει, στο επίκεντρο των ενδοαραβικών διενέξεων.
Στις 17 Φεβρουαρίου 1978 στο ξενοδοχείο Χίλτον της Λευκωσίας ξεκίνησαν οι εργασίες της 6ης Συνόδου του Κινήματος Αφροασιατικής Αλληλεγγύης. Την επομένη, γύρω στις 11.20, δύο άνδρες δολοφόνησαν τον επικεφαλής του Κινήματος, Γιουσούφ ελ Σεμπάι, καθώς κατευθυνόταν στην αίθουσα της Συνόδου. Οι δράστες ήταν οι Παλαιστίνιοι Σαμί Κατάρ και Ζαγιέτ Αλι, μέλη της οργάνωσης του διαβόητου Παλαιστινίου Αμπού Νιντάλ.
Οι συγκεκριμένοι, όπως και οι υπόλοιποι Αραβες, θεωρούσαν προδοτική την αιγυπτιακή κυβέρνηση υπό τον πρόεδρο Ανουάρ Σαντάτ, λόγω των προσπαθειών που κατέβαλε για εξομάλυνση των σχέσεων Αιγύπτου – Ισραήλ. Προσπάθειες που τελεσφόρησαν τον Σεπτέμβριο του 1978 με τη συμφωνία του Καμπ Ντέιβιντ. Οι δύο Παλαιστίνιοι στοχοποίησαν και εκτέλεσαν τον Ελ Σεμπάι γιατί ήταν στενός συνεργάτης του Αιγύπτιου προέδρου και λίγους μήνες πριν, τον Νοέμβριο του 1977, τον είχε συνοδεύσει στο ταξίδι του στο Ισραήλ. Επιπλέον, μέσα από την εφημερίδα του, την «Αλ Αχράμ», εξέφραζε απόψεις υπέρ της αιγυπτοϊσραηλινής προσέγγισης.
Στο αεροπλάνο με δώδεκα ομήρους
Μετά την εκτέλεση οι δύο Παλαιστίνιοι, κρατώντας ένα πιστόλι και μια χειροβομβίδα έκαστος, κατευθύνθηκαν στην αίθουσα όπου διεξαγόταν η Σύνοδος και συνέλαβαν ομήρους τους 64 παρευρισκομένους. Ο Βάσος Λυσσαρίδης, πρόεδρος της ΕΔΕΚ και αντιπρόεδρος του Κινήματος, βρισκόταν στην αίθουσα και ανέλαβε διερμηνέας και διαμεσολαβητής. Λίγη ώρα αργότερα το ξενοδοχείο αποκλείστηκε από ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις, ενώ κατέφθασε και εισήλθε στην αίθουσα, εθελοντής όμηρος, ο υπουργός Εσωτερικών και Αμυνας Χριστόδουλος Βενιαμίν, για να διαπραγματευτεί με τους τρομοκράτες. Οι διαβουλεύσεις είχαν ως αποτέλεσμα να παραμείνουν όμηροι μόνο δώδεκα Αραβες και οι δύο Κύπριοι πολιτικοί. Το αίτημα των δύο Παλαιστινίων, που ικανοποιήθηκε περί τις 13.40, ήταν να μεταφερθούν στο αεροδρόμιο Λάρνακας και να τους δοθεί αεροσκάφος για μεταφορά εκτός Κύπρου.
Στο μεταξύ είχε επιστρέψει εσπευσμένα από την Αθήνα ο Σπύρος Κυπριανού και συγκάλεσε Υπουργικό Συμβούλιο στον κεντρικό αστυνομικό σταθμό Λάρνακας. Ο Κυπριανού είχε αναλάβει αναπληρωτής στην προεδρία της Κυπριακής Δημοκρατίας μετά τον θάνατο του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου τον Αύγουστο του 1977. Τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους είχε βιώσει οικογενειακή περιπέτεια με την απαγωγή του γιου του, ενώ τον Ιανουάριο του 1978 είχε εκλεγεί πρόεδρος άνευ ανθυποψηφίου.
Στο μεταξύ προέκυψε κίνδυνος περαιτέρω περιπλοκής του ζητήματος, όταν το Κάιρο ζήτησε από τη Λευκωσία να καθυστερήσει την αναχώρηση του αεροσκάφους. Τους φόβους της κυπριακής κυβέρνησης ότι η Αίγυπτος δεν την εμπιστευόταν και προετοιμαζόταν για δυναμική εμπλοκή ενίσχυσε το γεγονός της έλευσης, γύρω στις 20.00, τεσσάρων αξιωματικών των μυστικών υπηρεσιών της Αιγύπτου, που θα συνεννοούνταν με τον στρατιωτικό ακόλουθο της αιγυπτιακής πρεσβείας, Φαρούκ Τακί, για να καταστρώσουν σχέδιο εμπλοκής.
Τελικά, έπειτα από πολύωρες διαπραγματεύσεις, περί τις 20.20 δόθηκε άδεια στο αεροσκάφος των Κυπριακών Αερογραμμών, όπου βρίσκονταν οι απαγωγείς, οι δώδεκα όμηροι (οι δύο Κύπριοι πολιτικοί είχαν αφεθεί ελεύθεροι) και δύο πιλότοι, να απογειωθεί προς άγνωστη κατεύθυνση. Επειτα από περιπέτεια 21 ωρών, αφού κανένα αραβικό κράτος δεν ήταν πρόθυμο να τους δεχτεί και ύστερα από σύντομη στάση ανεφοδιασμού στο Τζιμπουτί, ο Σπύρος Κυπριανού ζήτησε την επιστροφή τους στη Λάρνακα.
Οι Αιγύπτιοι καταδρομείς εξουδετερώνονται
Επέστρεψαν στις 17.30 της 19ης Φεβρουαρίου στο αεροδρόμιο. Εκεί βρίσκονταν ήδη πολλοί κυβερνητικοί αξιωματούχοι, ο πρέσβης της Αιγύπτου και οι αρχηγοί της Εθνικής Φρουράς και της Αστυνομίας. Στον χώρο είχε αναπτυχθεί το τμήμα του 395 Τάγματος Πεζικού που ήταν υπεύθυνο για την ασφάλεια του αεροδρομίου, δύναμης περίπου 35 ατόμων με βαρύ οπλισμό. Επιτόπου βρίσκονταν επίσης ακροβολισμένοι ελεύθεροι σκοπευτές, ένοπλοι πολίτες, ενώ υπάρχουν πληροφορίες για παρουσία ενόπλων Παλαιστινίων.
Η επιμονή της Αιγύπτου να παρακάμψει την κυπριακή κυβέρνηση συνεχιζόταν. Ετσι, λίγο μετά την προσγείωση του αεροσκάφους στη Λάρνακα, το Κάιρο ενημέρωσε τη Λευκωσία ότι ο Αιγύπτιος υπουργός Πληροφοριών θα κατέφθανε στο αεροδρόμιο. Αντί όμως να αφιχθεί πολιτικό αεροσκάφος, στις 18.40 προσγειώθηκε ένα μεταγωγικό Hercules C130, στο οποίο διαπιστώθηκε ότι επέβαιναν επίλεκτα μόνιμα στελέχη των αιγυπτιακών καταδρομών, με όχημα και σύγχρονα βαρέα όπλα.
Οι στιγμές ήταν κρίσιμες. Ο ίδιος ο Σπύρος Κυπριανού από τον πύργο ελέγχου συνέχιζε τις διαπραγματεύσεις με τους τρομοκράτες, που πλέον ζητούσαν κυπριακά διαβατήρια για να αναχωρήσουν από την Κύπρο. Η επίτευξη συμφωνίας ήταν πολύ κοντά. Ο Κύπριος πρόεδρος ταυτόχρονα λάμβανε διαβεβαιώσεις ότι οι Αιγύπτιοι καταδρομείς δεν θα επενέβαιναν. Η εμπλοκή του Βάσου Λυσσαρίδη στις διαπραγματεύσεις, ο οποίος είχε στενές σχέσεις με τον Γιασέρ Αραφάτ και το παλαιστινιακό κίνημα, έκαναν τους Αιγύπτιους καχύποπτους ως προς τις προθέσεις της κυπριακής κυβέρνησης. Τα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στη συνέχεια ήταν δραματικά.
Στις 20.30 άνοιξε ξαφνικά η καταπακτή του αιγυπτιακού αεροσκάφους. Στρατιωτικό τζιπ με τέσσερις καταδρομείς κινήθηκε ταχύτατα προς το αεροπλάνο με τους ομήρους. Σταμάτησε λίγα μέτρα μακριά του και ξεκίνησε να το πολυβολεί. Ταυτόχρονα οι υπόλοιποι καταδρομείς αποβιβάστηκαν αστραπιαία και ακροβολίστηκαν κινούμενοι προς το αεροπλάνο, πυροβολώντας.
Η αντίδραση του τμήματος της Εθνικής Φρουράς ήταν άμεση. Ογκος πυρός συγκεντρώθηκε εναντίον του τζιπ, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν και οι τέσσερις επιβαίνοντες. Αντιαρματικό βλήμα έπληξε και κατέστρεψε το αιγυπτιακό αεροσκάφος, ενώ πολυβόλα και άλλα βαρέα όπλα της Εθνικής Φρουράς έβαλαν εναντίον των καταδρομέων, που κινούνταν κατά του αεροσκάφους. Οι Αιγύπτιοι, που δεν περίμεναν αντίδραση από την Εθνική Φρουρά, αιφνιδιάστηκαν. Επειτα από ανταλλαγές πυροβολισμών διάρκειας περίπου μισής ώρας, όσοι Αιγύπτιοι δεν σκοτώθηκαν συνελήφθησαν και αφοπλίστηκαν, μεταξύ αυτών και ο επικεφαλής Αιγύπτιος ταξίαρχος Ναμπίλ Σούκρι.
Αποτέλεσμα ήταν να σκοτωθούν οι 15 από τους 72 Αιγύπτιους καταδρομείς, ενώ άλλοι 16 τραυματίστηκαν και 41 συνελήφθησαν αιχμάλωτοι. Από τα πυρά σκοτώθηκε ένας υπάλληλος του αεροδρομίου και τραυματίστηκαν άλλα επτά άτομα (εθνοφρουροί, αστυνομικοί και υπάλληλοι του αεροδρομίου). Το αιγυπτιακό αεροσκάφος καταστράφηκε ολοσχερώς ενώ σοβαρές ζημιές υπέστη το αεροσκάφος των Κυπριακών Αερογραμμών, χωρίς να πάθουν οτιδήποτε οι επιβαίνοντες.
Σε οριακό σημείο οι σχέσεις Λευκωσίας – Καΐρου
Λίγο μετά το τέλος της μάχης, οι δύο Παλαιστίνιοι τρομοκράτες αφοπλίστηκαν και παραδόθηκαν στις κυπριακές αρχές. Δικάστηκαν και στις 4 Απριλίου 1978 καταδικάστηκαν σε θάνατο, ποινή η οποία αργότερα μετατράπηκε σε ισόβια φυλάκιση. Τελικά, το 1983 απελάθηκαν, ενώ ο Σαμί Κατάρ, με το όνομα Χετζάμπ Τζαμπαλά, σκοτώθηκε στις 11 Ιουλίου 1988 στη μαρίνα του Φλοίσβου, στο πλαίσιο τρομοκρατικής επίθεσης εναντίον του πλοίου «City of Poros».
Εν μέσω εσωτερικών και διεθνών επικρίσεων για την απόφασή του να επέμβει στρατιωτικά στην Κύπρο, χωρίς εκ των προτέρων συνεννόηση με τη Λευκωσία, ο Αιγύπτιος πρόεδρος ισχυρίστηκε ότι η αποστολή των καταδρομέων είχε αποφασιστεί σε συμφωνία με την κυπριακή κυβέρνηση. Χαρακτήρισε «προδοτικό έγκλημα» την επίθεση εναντίον τους και χρησιμοποίησε σκληρή γλώσσα κατά του Κύπριου προέδρου: «Η Αίγυπτος ήταν η πρώτη χώρα που τον αναγνώρισε για να ενισχύσει τη θέση του σαν διάδοχος του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου. Τώρα όμως, μετά τον Μακάριο, δεν υπάρχει χώρος για πολιτικούς νάνους. Η αναγνώριση του κ. Κυπριανού από τη χώρα μας αποσύρεται από σήμερα».
Ο Κύπριος πρόεδρος, ο οποίος επίσης δέχτηκε έσωθεν και έξωθεν επικρίσεις για τον τρόπο χειρισμού του ζητήματος, διέψευσε κατηγορηματικά τους ισχυρισμούς του Σαντάτ, εξέφρασε τη λύπη του για τους νεκρούς και έκανε λόγο για «παραβίαση της κυριαρχίας του κυπριακού κράτους» εκ μέρους της Αιγύπτου. Σχολίασε με θλίψη την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στις διμερείς σχέσεις, δηλώνοντας: «Η Κύπρος έχει πολλά προβλήματα η ίδια και δεν έπρεπε η Αίγυπτος να της δημιουργήσει πρόσθετα». Φαίνεται ότι ο Αιγύπτιος πρόεδρος, τον οποίο ο κυπριακός Τύπος είχε αποκαλέσει «θρασύ εγκληματία του Καΐρου», προσπάθησε να μιμηθεί την επιτυχή επιχείρηση των Ισραηλινών στο αεροδρόμιο Εντεμπε στην Καμπάλα της Ουγκάντας, στις 4 Ιουλίου 1974, όταν με καταδρομική επιχείρηση οι Ισραηλινοί κατάφεραν να απελευθερώσουν Ισραηλινούς ομήρους και να εξουδετερώσουν την προσπάθεια των Ουγκαντέζων να τους ανακόψουν.
Οι επιπτώσεις στο διπλωματικό πεδίο ήταν εξαιρετικά ανησυχητικές. Λιγότερο από τέσσερα χρόνια μετά την τουρκική εισβολή, σε μια περίοδο κατά την οποία η διεθνής διπλωματική υποστήριξη στο Κυπριακό ήταν άκρως σημαντική, η Λευκωσία δεν είχε την πολυτέλεια απώλειας φίλων. Η κατάσταση έφτασε σε οριακό σημείο, αφού δημοσιογραφικές πληροφορίες έκαναν λόγο για ενδεχόμενη αναγνώριση εκ μέρους της Αιγύπτου του «εκκολαπτομένου τουρκοκυπριακού κρατιδίου» και εγκαθίδρυση διπλωματικών σχέσεων. Αποδείχθηκε, τέλος, ότι η εγγύτητα της Κύπρου στη Μέση Ανατολή την καθιστούσε πεδίο επίλυσης αραβοϊσραηλινών αλλά και ενδοαραβικών διαφορών, με απρόβλεπτες συνέπειες στην εξωτερική της πολιτική.
* Ο κ. Χαράλαμπος Αλεξάνδρου είναι διδάκτωρ Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου