Η Ιρανική Επανάσταση του 1978-79 και η συνακόλουθη επιβολή θεοκρατικού καθεστώτος στο Ιράν, καθώς και η σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν (1979) με τις συνέπειές της, αποτελούν σημαντικά ορόσημα του μεταπολεμικού κόσμου και της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου. Εθεσαν σε κίνηση εξελίξεις που επηρέασαν και επηρεάζουν ακόμα την κατάσταση στη Μέση Ανατολή – με κυριότερη την ισχυροποίηση του ισλαμικού φονταμενταλισμού, τόσο στη σιιτική όσο και στη σουνιτική εκδοχή του.
Αυταρχικό καθεστώς με φιλοδυτική πολιτική
Μετά την ανατροπή του Ιρανού πρωθυπουργού Μοχάμεντ Μοσαντέκ (με ανάμειξη της Βρετανίας και των ΗΠΑ) το 1953, ο σάχης (δηλαδή αυτοκράτορας) του Ιράν, Μοχάμεντ Ρεζά Παχλεβί, παγίωσε πλήρως τον έλεγχό του στη μεγάλη αυτή μουσουλμανική –αλλά όχι αραβική– χώρα, που αποτελούσε και εξακολουθεί να αποτελεί το προπύργιο του σιιτισμού. Το Ιράν από την έναρξη ήδη του Ψυχρού Πολέμου θεωρείτο κράτος με καίρια σημασία, ιδίως για τις ΗΠΑ και την εφαρμογή της αμερικανικής στρατηγικής της «ανάσχεσης» της Σοβιετικής Ενωσης. Ηταν χώρα μεγάλης έκτασης, δεκάδων εκατομμυρίων κατοίκων (με ραγδαίο ρυθμό πληθυσμιακής αύξησης), σχετικά ομοιογενής εθνικά και θρησκευτικά, με σταθερά φιλοδυτικό (μέχρι και το 1978) καθεστώς και σε καίρια γεωστρατηγική θέση: αφενός νότια της Σοβιετικής Ενωσης και αφετέρου στις βόρειες ακτές του Περσικού κόλπου, κατεξοχήν πετρελαιοπαραγωγού περιοχής. Επίσης, παρότι το Ιράν επωφελήθηκε και το ίδιο από την εκτόξευση των τιμών μετά την πετρελαϊκή κρίση του 1973, δεν είχε υιοθετήσει εχθρική στάση εναντίον της Δύσης και ειδικότερα των ΗΠΑ, ούτε είχε χρησιμοποιήσει το πετρέλαιο ως μοχλό πίεσης, όπως είχαν πράξει άλλα φιλοδυτικά κράτη της περιοχής.
Οι ρίζες της Ιρανικής Επανάστασης μπορούν να εντοπιστούν στα γεγονότα του 1953: την πτώση της κυβέρνησης Μοσαντέκ και την ακόλουθη εδραίωση αυταρχικού καθεστώτος από τον σάχη, που έκτοτε ακολούθησε φιλοδυτική πολιτική. Κύριο όργανο εσωτερικής καταστολής αποτέλεσε η διαβόητη μυστική αστυνομία «Σαβάκ». Επίσης, ένα άλλο σημείο καμπής υπήρξε το 1963, όταν ο σάχης εγκαινίασε τη λεγόμενη «Λευκή Επανάσταση», ένα ευρύτατο πρόγραμμα οικονομικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, που αποσκοπούσε στον εκσυγχρονισμό του κράτους και στην αλλαγή παραδοσιακών κοινωνικών δομών και συνηθειών. Το πρόγραμμα αυτό περιλάμβανε αρκετά θετικά στοιχεία. Πάντως, δεν αποσκοπούσε μόνο στον εκσυγχρονισμό του Ιράν και στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου, αλλά και στην παγίωση ενός κοσμικού καθεστώτος με ταυτόχρονη ενίσχυση της θέσης και εξουσίας του σάχη και της αυτοκρατορικής οικογένειας και αποδυνάμωση των αντίπαλων πόλων εξουσίας (όπως οι μεγαλογαιοκτήμονες και ο οργανωμένος σιιτικός κλήρος).
Ετσι, η «Λευκή Επανάσταση», που εν μέρει αποσκοπούσε και στην αποτροπή εκδήλωσης μιας «κόκκινης» (κομμουνιστικής) επανάστασης, είχε και φανατικούς πολέμιους: όσους θίγονταν τα προνόμια και συμφέροντά τους (όπως π.χ. οι μεγαλογαιοκτήμονες της υπαίθρου και σημαντική μερίδα της μικροαστικής τάξης), αλλά και εκείνα τα συντηρητικά κοινωνικά στρώματα που δεν συμφωνούσαν με τον εκσυγχρονισμό με βάση φιλοδυτικά πρότυπα. Επίσης, πολλές επαγγελματικές τάξεις (ιδίως διανοούμενοι, ακαδημαϊκοί, δημοσιογράφοι, δικηγόροι, δημόσιοι υπάλληλοι και φοιτητές) επιζητούσαν πρωτίστως πολιτικές και συνταγματικές μεταρρυθμίσεις και φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος. Τέλος, οι διωκόμενοι παραδοσιακοί αντίπαλοι του σάχη, όπως το «Τουντέχ» (το ιρανικό κομμουνιστικό κόμμα) και άλλες οργανώσεις με μαρξιστικό ή μεικτό μαρξιστικό – ισλαμιστικό προσανατολισμό, περίμεναν την ευκαιρία να κινηθούν δυναμικά. Το 1964 αναδείχθηκε για πρώτη φορά ως μείζων αντιπολιτευτική φωνή ο αγιατολάχ (δηλαδή ανώτατος σιίτης κληρικός – νομομαθής) Ρουχολάχ Χομεϊνί, ο οποίος κατακεραύνωνε τον σάχη και τη φιλοδυτική πολιτική του. Ο Χομεϊνί αρχικά συνελήφθη, ενώ το 1965 εξορίστηκε, βρίσκοντας καταφύγιο στο γειτονικό Ιράκ. Από εκεί συνέχισε την πολεμική του κατά του καθεστώτος μέσω και ενός δικτύου κληρικών στο ίδιο το Ιράν, αν και μέχρι το 1977 είχε περιορισμένες δυνατότητες άσκησης προπαγάνδας και απήχηση. Αυτές αυξήθηκαν όταν κατέφυγε στο Παρίσι, λίγο πριν ξεκινήσει ο επαναστατικός αναβρασμός στο Ιράν.
Αποτυχία του προγράμματος εκσυγχρονισμού
Για αρκετά χρόνια οι αντιπολιτευτικές φωνές δεν είχαν αποτέλεσμα εξαιτίας της έλλειψης συντονισμού και ηγεσίας, αλλά και της αποτελεσματικής καταστολής από τη «Σαβάκ». Εξάλλου, και οι ένοπλες δυνάμεις ήταν πιστές στον σάχη. Μάλιστα, από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 αναβαθμίστηκε και ο γεωστρατηγικός ρόλος του Ιράν, καθώς οι αμερικανικές κυβερνήσεις του Νίξον (1969-1974) και του Φορντ (1974-76) αύξησαν σημαντικά τη στρατιωτική βοήθεια προς το Ιράν. Επίσης, η μεγαλομανία του σάχη και τα αυξημένα έσοδα από το πετρέλαιο τον οδήγησαν στην επιθυμία να καταστήσει τη χώρα του «χωροφύλακα» της περιοχής και, σε βάθος δεκαετίας, ένα από τα ισχυρότερα (στρατιωτικά και οικονομικά) κράτη του πλανήτη. Ετσι, πολλαπλασίασε τις στρατιωτικές δαπάνες και εγκαινίασε ένα ακόμα πιο φιλόδοξο σχέδιο οικονομικής ανάπτυξης και εκσυγχρονισμού, το οποίο όμως ούτε απέδωσε τα αναμενόμενα ούτε κατέστη εφικτό να ολοκληρωθεί. Αλλά δεν ήταν και σωστά προσαρμοσμένο στις ανάγκες της ιρανικής οικονομίας και μιας κοινωνίας που χαρακτηριζόταν από υψηλά επίπεδα αναλφαβητισμού και υψηλότατης (ιδίως νεανικής) ανεργίας. Αυτό το φιλόδοξο πρόγραμμα, παρά τις βραχυπρόθεσμες επιτυχίες, οδήγησε γρήγορα σε «υπερθέρμανση» της ιρανικής οικονομίας, εκτροχιασμό των δημοσίων δαπανών, όξυνση των ανισοτήτων, εκτεταμένη κερδοσκοπία και διαφθορά και τελικά γενικευμένη άνοδο των τιμών (που έπληξε κυρίως τα λαϊκά εισοδήματα). Ομως, καθώς μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1970 οι τιμές του πετρελαίου σταθεροποιήθηκαν σε πιο χαμηλά επίπεδα (μέχρι τη δεύτερη πετρελαϊκή κρίση του 1979-80), η ιρανική κυβέρνηση αναγκάστηκε να λάβει αντιδημοφιλή μέτρα λιτότητας. Ηταν φανερό ότι μεγάλο μέρος των προσδοκιών για ταχύτατη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου είχε διαψευσθεί, με αποτέλεσμα να αυξάνεται η δυσαρέσκεια εναντίον του καθεστώτος και να επικρατεί γενικευμένος κοινωνικός αναβρασμός.
Παρά την εντεινόμενη κοινωνική δυσαρέσκεια και την αποξένωση του σάχη από τον ιρανικό λαό, τίποτε δεν προμήνυε την επερχόμενη καταιγίδα. Οταν όμως ο νέος Αμερικανός πρόεδρος Τζίμι Κάρτερ, υπέρμαχος (τουλάχιστον σε επίπεδο ρητορείας) των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, ανέλαβε καθήκοντα στις αρχές του 1977, ο σάχης ένιωσε την ανάγκη να προβεί σε κάποιες κινήσεις περιορισμένης φιλελευθεροποίησης, ώστε να μην απολέσει την «ειδική σχέση» με την Ουάσιγκτον. Ομως, μόλις ξεκίνησε αυτή η διαδικασία, οι αντιδράσεις εναντίον του καθεστώτος έλαβαν ολοένα και μεγαλύτερη δυναμική από το φθινόπωρο του 1977 και εξής. Παρά το μείγμα καταστολής και κατευνασμού που ακολούθησε ο σάχης, αλλά και της διπλωματικής υποστήριξης του καθεστώτος από τις ΗΠΑ, το σκηνικό ήταν έτοιμο για την επανάσταση του 1978-79.
Ενας χρόνος αιματηρών κοινωνικών εξεγέρσεων
Ο πολιτικός αναβρασμός άρχισε να λαμβάνει μορφή πολιτικής και κοινωνικής εξέγερσης από τον Ιανουάριο του 1978, με βίαιες και αιματηρές διαδηλώσεις εναντίον του σάχη σε ιρανικές μεγαλουπόλεις, όπου έπεσαν και οι πρώτοι νεκροί. Τους επόμενους μήνες, οι διαδηλώσεις υποκινούνταν πρωτίστως από το υπόγειο δίκτυο των ακραίων σιιτών κληρικών και των οπαδών τους, που καθοδηγούνταν εν πολλοίς από τον Χομεϊνί και το δίκτυό του. Ο σάχης εξεπλάγη από το μέγεθος και τη μαχητικότητα της λαϊκής κινητοποίησης και η πολιτική που ακολούθησε ήταν ασυνεπής: από τη μια πλευρά, η αστυνομία δεν είχε ούτε την εκπαίδευση και την οργάνωση ούτε τον εξοπλισμό για να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά (και αναίμακτα) διαδηλώσεις σε αστικό περιβάλλον· συνεπώς, συχνά καλείτο ο στρατός να επιβάλει την τάξη, με τραγικά όμως αποτελέσματα, αφού είτε λόγω πανικού είτε λόγω υπερβάλλοντος ζήλου έβαλλε με πραγματικά πυρά εναντίον των διαδηλωτών. Από την άλλη, ο σάχης δίσταζε να υιοθετήσει σαφώς μια κατασταλτική πολιτική, συνέχισε το πείραμα της πολιτικής φιλελευθεροποίησης και υιοθέτησε πολιτική παραχωρήσεων και κατευνασμού. Ετσι, η ετερόκλητη αντιπολίτευση και οι λαϊκές μάζες έπαψαν σταδιακά να φοβούνται το καθεστώς (ακόμα και τη «Σαβάκ») και έγιναν πιο τολμηροί στις διεκδικήσεις τους. Πάντως, γύρω στα μέσα του 1978 φαινόταν ότι ο επαναστατικός αναβρασμός είχε χάσει τη δυναμική του.
Ωστόσο, τον Αύγουστο του 1978 η εξέγερση έλαβε νέα δυναμική, με αφορμή σειρά εμπρησμών σε κινηματογράφους (ο εμπρησμός κινηματογράφου στην πόλη Αμπαντάν υπήρξε η πιο πολύνεκρη, μέχρι τότε, τρομοκρατική ενέργεια παγκοσμίως), μπαρ και άλλους στόχους, που εκδηλώθηκαν σε διάφορες πόλεις της επικράτειας με θύματα εκατοντάδες αθώους πολίτες. Οι εμπρησμοί εσφαλμένα αποδόθηκαν στο καθεστώς (πραγματικοί δράστες ήταν φανατικοί ισλαμιστές) και, σε συνδυασμό με νέα μέτρα λιτότητας που είχαν επιβληθεί το καλοκαίρι, αποτέλεσαν τη θρυαλλίδα για τη γιγάντωση της εξέγερσης, με συμμετοχή εκατοντάδων χιλιάδων Ιρανών στις διαδηλώσεις που λάμβαναν χώρα στα αστικά κέντρα (πλέον και στην πρωτεύουσα Τεχεράνη) και σε γενικευμένες απεργιακές κινητοποιήσεις. Ο σάχης συνέχισε να αμφιταλαντεύεται μεταξύ κατασταλτικών μέτρων και κατευνασμού, αλλά, εφόσον δίστασε να διατάξει τη βίαιη καταστολή της εξέγερσης, σύντομα έχασε τον έλεγχο. Από τον Νοέμβριο του 1978 σύσσωμη η ετερόκλητη αντιπολίτευση επιζητούσε την απομάκρυνση του σάχη και την κατάργηση της μοναρχίας. Ετσι, στα μέσα Ιανουαρίου 1979 ο σάχης Μοχάμεντ Ρεζά Παχλεβί –ήδη άρρωστος από καρκίνο– και η αυτοκρατορική οικογένεια εγκατέλειψαν «προσωρινά» το Ιράν, παραδίδοντας την εξουσία σε έναν μεταβατικό μετριοπαθή ηγέτη.
Οταν ο Χομεϊνί την 1η Φεβρουαρίου 1979 επέστρεψε θριαμβευτής στην Τεχεράνη τυγχάνοντας ενθουσιώδους υποδοχής, άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για την επιβολή θεοκρατικού καθεστώτος στο Ιράν. Ο Χομεϊνί και οι υποστηρικτές του αποτελούσαν την πιο καλά οργανωμένη ομάδα στο Ιράν ήδη πριν από τη φυγή του σάχη και σταδιακά επέβαλαν τις απόψεις τους παρακάμπτοντας ή συντρίβοντας κάθε αντίθετη φωνή. Στο δημοψήφισμα της 31ης Μαρτίου 1979 εγκρίθηκε το νέο Σύνταγμα και το Ιράν ανακηρύχθηκε Ισλαμική Δημοκρατία. Σύντομα η Ιρανική Επανάσταση μετατράπηκε σε ισλαμική επανάσταση και πέρασε στη ριζοσπαστική της φάση, με τους ισλαμιστές να παγιώνουν τη θέση τους εξαλείφοντας –πολιτικά ή φυσικά– τους αντιπάλους τους.
* Ο κ. Διονύσης Χουρχούλης είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου