Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος εξελέγη Πρόεδρος της Δημοκρατίας την περίοδο κατά την οποία οι ελληνικές μεταδικτατορικές κυβερνήσεις είχαν θέσει ως βασική προτεραιότητα, σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, την πλήρη ένταξη της χώρας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες. Η Ελλάδα, σε όλη τη διάρκεια των ενταξιακών διαπραγματεύσεων, προσπαθούσε, παράλληλα, να προβάλλει τη θέση της ως κοιτίδα του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η παρουσία του Κωνσταντίνου Τσάτσου στο ανώτατο πολιτειακό αξίωμα της χώρας συνετέλεσε στην ενίσχυση των προσπαθειών αυτών, αφού οι θέσεις του, ως σύγχρονου Ελληνα στοχαστή με ευρωπαϊκή εμβέλεια, αναδείκνυαν με τον καλύτερο τρόπο το πολιτιστικό επιχείρημα. Ο Τσάτσος, χωρίς ποτέ να αποποιηθεί την ιδιότητα του διανοουμένου, όπως μαρτυρούν τα δοκίμια που δημοσιεύθηκαν κατά τη διάρκεια της πενταετούς θητείας του, προσπάθησε, από τη θέση του Προέδρου, να καταστεί αρωγός στην ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας, ενισχύοντας τη διεθνή παρουσία της. Αυτό ακριβώς θέλησε να επιτύχει και με την επίσημη επίσκεψή του στο Παρίσι.
Επίσημο ταξίδι με ισχυρό συμβολισμό
Λίγο διάστημα πριν από την υπογραφή της Συμφωνίας Προσχωρήσεως της Ελλάδας στην ΕΟΚ, μεταξύ 23 και 28 Απριλίου 1979, ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας πραγματοποίησε επίσημη επίσκεψη στο Παρίσι, με αφορμή τα εγκαίνια της έκθεσης ελληνικών αρχαιοτήτων του Αιγαίου στο Μουσείο του Λούβρου. Η άφιξή του στη γαλλική πρωτεύουσα έγινε συνοδεία μαχητικών αεροσκαφών της γαλλικής αεροπορίας, ενώ η υποδοχή του στο αεροδρόμιο Ορλί πραγματοποιήθηκε με κάθε επισημότητα. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος είχε την ευκαιρία να συναντηθεί και να συνομιλήσει τόσο με τον Πρόεδρο της Γαλλικής Δημοκρατίας, Βαλερί Ζισκάρ ντ’ Εστέν, και τον πρωθυπουργό Ραϊμόν Μπαρ, όσο και με τον υπουργό Δικαιοσύνης και μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, Αλέν Πεϊρεφίτ, και τον δήμαρχο Παρισίων, Ζακ Σιράκ. Στα επίσημα δείπνα που παρέθεσαν προς τιμήν του, τη λίστα των καλεσμένων συμπλήρωναν σημαντικές προσωπικότητες της γαλλικής διπλωματίας και του πολιτισμού. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος επισκέφθηκε, μεταξύ άλλων, το Ινστιτούτο Παστέρ, την UNESCO, τη Γαλλική Ακαδημία Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών, η οποία τον ανέδειξε εταίρο της, αλλά και το Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, όπου η πρύτανης Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ τον ανακήρυξε επίτιμο διδάκτορα. Τέλος, είχε την ευκαιρία να δώσει συνεντεύξεις στον γαλλικό Τύπο και τηλεόραση, αφού το ενδιαφέρον αποδείχθηκε μεγάλο.
Η επίσκεψη αυτή θεωρείται σημαντική όχι μόνο γιατί αποτελεί το πρώτο επίσημο ταξίδι στο εξωτερικό, που επέλεξε να πραγματοποιήσει ο Κωνσταντίνος Τσάτσος ως Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, αλλά πολύ περισσότερο, γιατί ενέχει μεγάλο συμβολισμό: ούτε ο Τσάτσος ήταν μόνο ένας αρχηγός κράτους, ούτε και το Παρίσι μια οποιαδήποτε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Στους Γάλλους και, γενικότερα, στους Ευρωπαίους, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ήταν, ήδη από τις προηγούμενες δεκαετίες, περισσότερο γνωστός ως φιλόσοφος και στοχαστής, αφού έργα του είχαν μεταφραστεί στις σημαντικότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Από την άλλη πλευρά, το Παρίσι βρίσκεται στο επίκεντρο του πολιτισμού της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης. Επομένως, υπό αυτό το πρίσμα, η συγκεκριμένη επίσκεψη θα μπορούσε να αναγνωσθεί και ως αυτή ενός μεγάλου Ευρωπαίου διανοούμενου, που ταξιδεύει στη χώρα του Διαφωτισμού.
Ομιλίες με έμφαση στον ευρωπαϊκό πολιτισμό
Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος είχε τονίσει ότι κύριος λόγος της επίσημης επίσκεψής του στο Παρίσι ήταν η ενίσχυση της ελληνικής υποψηφιότητας για την ένταξη στην ΕΟΚ. Η διάσταση αυτή αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία αν ληφθεί υπόψη το χρονικό πλαίσιο στο οποίο πραγματοποιήθηκε η επίσκεψη – λίγο διάστημα πριν από την υπογραφή της Συμφωνίας Προσχωρήσεως. Ωστόσο, ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας δεν επικεντρώθηκε στα οικονομικά ζητήματα, για τα οποία, όπως ισχυριζόταν και ο ίδιος, υπήρχαν άλλοι πολύ πιο ειδικοί από αυτόν για να τα αναπτύξουν, αλλά στον πολιτισμό. Η φιλοσοφική σκέψη του Τσάτσου γύρω από τον ρόλο του πολιτισμού στην ευρωπαϊκή ενοποίηση και, πολύ περισσότερο, στο μέλλον της Ευρώπης αναπτύχθηκε σε όλες τις επίσημες ομιλίες και συνεντεύξεις που έδωσε κατά την παραμονή του στη γαλλική πρωτεύουσα.
Για παράδειγμα, στην αντιφώνησή του προς τον Γάλλο πρόεδρο ανέφερε ότι τόσο για τη χώρα του όσο και για τα κράτη-μέλη της ΕΟΚ η ένταξη της Ελλάδας στην ευρωπαϊκή οικογένεια δεν ήταν μόνο συμφέρον αλλά αυτοσκοπός. Για τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, η πολιτιστική ενότητα ήταν η ισχυρότερη και πιο σταθερή βάση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, η οποία έδινε στην ένταξη της Ελλάδας την πλήρη αξία της. Ενδιαφέρον όμως παρουσιάζει το γεγονός ότι δεν εστίασε στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και στην Ιστορία, αλλά στο σύγχρονο πρόσωπο της χώρας, καθώς πίστευε βαθιά ότι οι Ελληνες της νέας εποχής μπορούσαν να προσφέρουν πολλά στον σύγχρονο κόσμο. Η Ελλάδα, όπως ανέφερε ο ίδιος χαρακτηριστικά, έμπαινε στην Κοινότητα «με προίκα, αλλά και με πλήρη επίγνωση των ορίων των ιδιαίτερων πλεονεκτημάτων και δυνατοτήτων της». Από την άλλη πλευρά, στις ομιλίες του στη Σορβόννη και στη Γαλλική Ακαδημία, δύο ομιλίες ύψιστης συμβολικής σημασίας, ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας αναφέρθηκε στην ιστορική εξέλιξη της Ευρώπης, αναδεικνύοντας τις κοινές πολιτιστικές ρίζες της ως βάση της ενοποίησής της, αλλά και το «ιδανικό της αρχαίας Ελλάδας», του οποίου βάση αποτελεί η ελεύθερη ανθρώπινη σκέψη και στο οποίο στηρίζεται ο ευρωπαϊκός πολιτισμός.
Αξια αναφοράς όμως είναι και η στάση που επέδειξε στη μεγάλη πλειονότητά του ο γαλλικός Τύπος έναντι του Κωνσταντίνου Τσάτσου. Οι απόψεις του όσον αφορά τον πολιτισμό κέντρισαν το ενδιαφέρον των Γάλλων δημοσιογράφων, με αποτέλεσμα να υπάρχει πληθώρα δημοσιευμάτων και, συνεπώς, περαιτέρω απήχηση της ελληνικής επιχειρηματολογίας στη γαλλική κοινή γνώμη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η συνέντευξη που παραχώρησε ο Ελληνας Πρόεδρος στη γαλλική τηλεόραση. Σε ερώτηση του δημοσιογράφου για τον ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει η Ελλάδα στον σύγχρονο κόσμο, τόνισε ότι οι Ελληνες, «είτε λόγω παράδοσης είτε λόγω κλίματος, είχαν πάντα μια βαθιά αίσθηση του μέτρου», κάτι που θα μπορούσε να έχει ευεργετική επιρροή και να βοηθήσει στη διαμόρφωση μιας τέχνης πιο κατάλληλης για τη σύγχρονη εποχή.
Ωστόσο, η συνέντευξη με τον μεγαλύτερο αντίκτυπο ήταν αυτή που έδωσε ο Κωνσταντίνος Τσάτσος στον φιλόσοφο και συγγραφέα Ζαν-Μαρί Μπενουί για την εφημερίδα Le Figaro. Στο πρωτοσέλιδο της 25ης Απριλίου μπορεί κανείς να διαβάσει τον εξής τίτλο: «Πολιτισμός: βάση της ευρωπαϊκής ενότητας». Ουσιαστικά επρόκειτο για μια συζήτηση μεταξύ δύο διανοουμένων, η οποία δεν περιορίστηκε στο ζήτημα της ένταξης της Ελλάδας, αλλά αντιθέτως επεκτάθηκε σε ευρύτερα θέματα, όπως το μέλλον των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Η προσέγγιση του Τσάτσου, αν και θεωρήθηκε από πολλούς φιλοσοφική, σε καμία περίπτωση δεν χαρακτηρίστηκε ουτοπική· γεγονός που προσέδωσε άλλη βαρύτητα στην επιχειρηματολογία που ανέπτυξε με συνέπεια ο Ελληνας Πρόεδρος σε όλη τη διάρκεια της επίσημης επίσκεψής του στο Παρίσι. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι το σύνολο των ομιλιών του δημοσιεύθηκε τόσο στα ελληνικά όσο και στα γαλλικά σε ειδική έκδοση με τίτλο «Η Ελλάδα στη Γαλλία», επιτρέποντας, κατ’ αυτόν τον τρόπο, την περαιτέρω διάδοση των θέσεών του.
Μια επιτυχής πρωτοβουλία με διεθνή αντίκτυπο
Η πρώτη επίσημη επίσκεψη του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας στο εξωτερικό στέφθηκε από επιτυχία. Σε επιστολή του ίδιου του Τσάτσου προς τον πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή, υπογραμμίζεται ότι η έκθεση στο Λούβρο κατέδειξε τη «δύναμη των πολιτιστικών σχέσεων στην ανάπτυξη των πολιτικών σχέσεων», και έδωσε την ευκαιρία να προωθηθούν σημαντικές μελλοντικές συνεργασίες. Η πραγματική επιτυχία, όμως, του ταξιδιού σχετίζεται με τον βασικό λόγο της επίσκεψης αυτής, δηλαδή την ενίσχυση της υποψηφιότητας της Ελλάδας για την ΕΟΚ. Με την όλη παρουσία του στο Παρίσι, ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας όχι μόνο την ανέδειξε, αλλά την ενέταξε σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, παρουσιάζοντας μια πολύ πιο εμπεριστατωμένη επιχειρηματολογία με φιλοσοφική χροιά. Το γεγονός ότι μεγάλη μερίδα του γαλλικού Τύπου επικεντρώθηκε σε αυτά ακριβώς τα ζητήματα και ουσιαστικά εγκαινίασε έναν δημόσιο διάλογο για το πολιτιστικό υπόβαθρο της Ευρώπης, αποδεικνύει το μέγεθος του ενδιαφέροντος. Η ανακήρυξη δε του Κωνσταντίνου Τσάτσου σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου της Σορβόννης και εταίρο της Γαλλικής Ακαδημίας επισφράγισε ίσως με τον καλύτερο τρόπο τη συμβολική και, προπάντων, την πνευματική απήχηση της επίσκεψής του στο Παρίσι σε μία από τις πιο κρίσιμες περιόδους για την ευρωπαϊκή προοπτική της Ελλάδας.
* Η κ. Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου είναι διδάκτωρ Ιστορίας Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Σορβόννης.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου