Στις 30 Αυγούστου απεβίωσε ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, τελευταίος ηγέτης της πρώην Σοβιετικής Ενωσης (1985-1991) και νομπελίστας του Βραβείου Ειρήνης το 1990. Κατά γενική ομολογία οι προσπάθειές του για τη μεταρρύθμιση του κομμουνιστικού καθεστώτος της ΕΣΣΔ, γνωστές ως Περεστρόικα (Αναδιάρθρωση) και Γλάσνοστ (Διαφάνεια), οδήγησαν στην κατάρρευση του καθεστώτος και στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Επιπλέον, και ακόμη πιο σημαντικό, σηματοδότησαν την έξοδο της ανθρωπότητας από τη δυνατότητα αυτοκαταστροφής με την οριστική (ας ελπίσουμε, ενόψει των γεγονότων) αποκήρυξη των πυρηνικών όπλων. Οι ιστορικοί έχουν ήδη αξιολογήσει την επιρροή των αποφάσεών του στις παγκόσμιες πολιτικές εξελίξεις κατά το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα.
Ο λόγος για το παρόν άρθρο είναι μια πτυχή της Ιστορίας που δεν είναι γενικώς γνωστή και έλαβε χώρα κατά την επίσκεψη του Γκορμπατσόφ στην Ουάσιγκτον τον Δεκέμβριο 1987, όταν υπεγράφη η συμφωνία για τον περιορισμό των πυρηνικών όπλων με τον τότε πρόεδρο Ρέιγκαν. Είχα την εξαιρετική τύχη να γνωρίσω τον ίδιο και τη σύζυγό του Ραΐσα, όταν έλαβα πρόσκληση για δεξίωση που θα παρέθετε ο Γκορμπατσόφ στη σοβιετική πρεσβεία προς τιμήν της λεγόμενης «ιντελιγκέντσια» των ΗΠΑ. Είχε καλέσει συγγραφείς, επιστήμονες, πολιτικούς, μέχρι και ηθοποιούς· τουλάχιστον εκατό άτομα ήμασταν στην αίθουσα. Από τους πολιτικούς ήταν εκεί ο Henry Kissinger, ο Peter Peterson, πρώην υπ. Εμπορίου του Νίξον, κ.ά. Επίσης παρόντες ήταν η συγγραφέας Joyce Carol Oates του Princeton, ο εκδότης του περιοδικού Atlantic Monthly (ήμουν τότε συνδρομητής και τον θυμάμαι πολύ καλά) και άλλοι από τον χώρο των γραμμάτων και τεχνών. Ακόμη, καθηγητές από τον ακαδημαϊκό χώρο, όπως ο διάσημος οικονομολόγος John Kenneth Galbraith του Harvard.
Ο Γκορμπατσόφ μίλησε στα ρωσικά με διερμηνέα για πάνω από μία ώρα, δίχως χειρόγραφο. Οφείλω να ομολογήσω ότι η συνοχή και δομή του λόγου του μου έκαναν τρομερή εντύπωση. Ηταν πασιφανές ότι ήξερε όλη την οικονομική βάση και το σύστημα των ΗΠΑ και γενικά της Δύσης. Ηταν πολύ διαβασμένος – σε ένα σημείο αναφέρθηκε σε παράγραφο ενός από τα βιβλία του Galbraith («Economics and the Public Purpose», 1973, αν θυμάμαι καλά) και γυρίζοντας προς τον ίδιο ρώτησε «έτσι δεν γράψατε, κ. καθηγητά;», και ο Galbraith, μάλλον έκπληκτος, κούνησε το κεφάλι του καταφατικά. Το βασικό θέμα της ομιλίας του Γκορμπατσόφ ήταν η Περεστρόικα και η Γκλάσνοστ και η ιδέα ότι θα επέλθει αλλαγή στο σοβιετικό σύστημα και στον κομμουνισμό μέσω της διαφάνειας. Και ξαφνικά, προς το τέλος της ομιλίας του, ανέφερε το εξής απίστευτο: «Βέβαια, αυτά που σας είπα είναι αυτά που πιστεύουμε εμείς για τη χώρα μας. Ομως, μπορεί να κάνουμε λάθος και το σύστημα τελικά να έχει μοιραίες ατέλειες».
Καθόμουν σε ένα τραπεζάκι έχοντας από τη μία πλευρά τον Sydney Drell, διευθυντή του Stanford Linear Accelerator Center και από την άλλη τον Roald Sagdeev, διευθυντή του Ινστιτούτου Κοσμικών Ερευνών στη Μόσχα και σύμβουλο του Γκορμπατσόφ για τον Πόλεμο των Αστρων, τον πασίγνωστο Star Wars. Ο Sagdeev ήταν ένας εξαίρετος θεωρητικός φυσικός και είχαμε συζητήσει τα προηγούμενα χρόνια πολλά θέματα διαστημικής φυσικής, αλλά και τη δυνατότητα υλοποίησης του συστήματος Star Wars. Παρεμπιπτόντως, το τελευταίο θέμα απασχολούσε σοβαρά την ηγεσία της Σοβιετικής Ενωσης και ο Sagdeev το ανέφερε επανειλημμένα όχι μόνο σε κατ’ ιδίαν συζητήσεις στις εκάστοτε επισκέψεις μου στη Μόσχα από τη δεκαετία του 1960, αλλά και σε συναντήσεις με συναδέλφους σε επιστημονικά συνέδρια σε διάφορες χώρες. Οταν λοιπόν ακούσαμε την τελευταία δήλωση του Γκορμπατσόφ που ανέφερα παραπάνω, γύρισα και ρώτησα τον Sagdeev: «Τη μετέφρασε σωστά ο διερμηνέας;». «Σωστά τη μετέφρασε», μου είπε με νόημα.
Ο Γκορμπατσόφ είχε εκφράσει την αμφιβολία του για την επιβίωση του κομμουνιστικού συστήματος σε ένα διακεκριμένο διεθνές ακροατήριο τρία χρόνια πριν από την κατάρρευση του κομμουνισμού! Προφανώς είχε καταλάβει ήδη τις μοιραίες αδυναμίες του συστήματος και προετοιμαζόταν για το τέλος με τέτοιον τρόπο ώστε να διασφαλιστεί η παγκόσμια ειρήνη και να αρχίσει η ανάκαμψη προς την οικονομική ανάπτυξη και ευημερία της ταλαιπωρημένης χώρας του. Αν κρίνει κανείς από την εκτενή και ευνοϊκή κάλυψη στον παγκόσμιο Τύπο τις προηγούμενες μέρες, η Ιστορία τον έχει ήδη δικαιώσει.
«Βέβαια, αυτά που σας είπα είναι αυτά που πιστεύουμε εμείς για τη χώρα μας. Ομως, μπορεί να κάνουμε λάθος και το σύστημα τελικά να έχει μοιραίες ατέλειες».
* Ο κ. Σταμάτης Κριμιζής είναι μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (Εδρα Επιστήμης του Διαστήματος) και επίτιμος διοικητής Διαστημικών Προγραμμάτων της ΝΑSΑ στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins των ΗΠΑ. Περιληπτική παρουσίαση του αφηγήματος δημοσιεύθηκε στο βιβλίο «Ολα για τη ζωή» των Σ. Κριμιζή – Μ. Προβατά, εκδ. Παπαδόπουλος.