Το πρωί της 9ης Σεπτεμβρίου, μία ημέρα μετά την αστραπιαία αντεπίθεση που εξαπέλυσε ο πρόεδρος Ζελένσκι, το τρένο προς το Χάρκοβο είναι σχεδόν άδειο. Οι Ρώσοι βομβάρδισαν την πόλη μία φορά τον Μάρτιο, τότε που νόμιζαν ότι θα την κατακτήσουν σε τρεις ημέρες, δεύτερη φορά τον Μάιο και ξανά τις τελευταίες ώρες, καθώς υποχωρούσαν. Η πόλη είναι και αυτή άδεια, αλλά ζωντανή.
Ο στρατηγός Ολεξάντρ Σίρσκι, ο αρχιτέκτονας της επίθεσης, έχει το κεφάλι νεαρού εκατόνταρχου: αθλητική σιλουέτα, στολή παραλλαγής παρόμοια με αυτή των στρατιωτών, λακωνικός, ακριβολόγος. Κοντά του, μια νεαρή αξιωματικός τον βοηθάει με τις πληροφορίες. Μερικές φορές κλείνει τα μάτια του και σιωπά σαν να ακούει, πέρα από το ποτάμι και κάτω από τα δέντρα, μια ηχώ στο βάθος. Αλλοτε πάλι παρασύρεται, έχει το εκθαμβωτικό χαμόγελο των νικητών, αλλά και μια έκφραση έκπληξης.
Δεν δίνει συνεντεύξεις. Από όσα μας λέει στο εξωπραγματικό φως της βραδιάς που πέφτει, συγκρατώ δύο πράγματα. Το πόσο άδοξα ετράπησαν σε φυγή οι Ρώσοι στρατιώτες και το πόσο μυστική ήταν από την ουκρανική πλευρά η προετοιμασία της επιχείρησης, με πόση φροντίδα για να μη χαθούν ζωές, ούτε αμάχων αλλά ούτε και στρατιωτών.
Ο «Μότσαρτ»
Στο Μπαχμούτ, νοτιότερα στο ανατολικό μέτωπο, ήρθαμε να δούμε τον «Μότσαρτ», δηλαδή τον Αντριου Μίλμπερν, και τους τριάντα βετεράνους των αγγλοσαξονικών ειδικών δυνάμεων, που αναζητούν αμάχους στην γκρίζα ζώνη. Τον συναντώ στους πρόποδες μιας σιδηροδρομικής γέφυρας, σε ένα εστιατόριο όπου σερβίρουν καλό μπορς και μπαγιάτικα πατατάκια.
Ο Mίλμπερν αφηγείται ότι αποφάσισε να ονομάσει την οργάνωσή του «Μότσαρτ» σε αντιπαραβολή με τη «Βάγκνερ» των Ρώσων μισθοφόρων δολοφόνων καταδρομέων. Μιλάει για την επιχείρηση διάσωσης μαχητών από το εργοστάσιο Αζοφστάλ και για το δίκτυο των ανταποκριτών που τον ενημερώνει για την παρουσία, στο τάδε χωριό, ενός ανάπηρου, ενός γέρου ή, απλώς, ενός άπορου που θα ήθελε να φύγει αλλά δεν έχει τα μέσα. Μου προτείνει να τον συνοδέψω στην επέμβαση της ημέρας.
Ο Ουκρανός συνοδός μου το θεωρεί παρακινδυνευμένο. Τον ακούω. Αλλάζω γνώμη, τρέχουμε να τους προλάβουμε, δεν τα καταφέρνουμε, έχουν κλειστά τα κινητά. Επειτα από μισή ώρα, ήχος έκρηξης. Τα ντρόουν αστόχησαν. Οι Ρώσοι μετά μια οδυνηρή ήττα εκδικούνται τους φιλήσυχους και άοπλους εθελοντές που ήρθαν να σώσουν, με κίνδυνο της ζωής τους, τους πιο ταπεινούς από τους ταπεινούς. Τι κρίμα!
Είδαμε, στη Ζαπορίζια, μια πόλη πετρωμένη από τον εκβιασμό του Πούτιν, που τοποθέτησε πυροβολικό και στρατεύματα στην καρδιά του πυρηνικού σταθμού. Κοιμηθήκαμε στο Κρίβι Ρι, όπου ένα πλήγμα σε ένα φράγμα, λίγες ώρες μετά το πέρασμά μας, πλημμύρισε την περιοχή Λιούμποφ Ανταμένκο και άφησε μέρος της πόλης χωρίς ρεύμα. Εξ ου και η στρατηγική σημασία, σε αυτήν την πολυεπίπεδη μάχη για την ενέργεια των ανθρακωρυχείων του Ντονμπάς και, σήμερα, του ορυχείου του Πάβλοβγκραντ, όπου πρόκειται να κατέβουμε.
Ο ανελκυστήρας στενάζει καθώς βυθίζεται με μεγάλη ταχύτητα στα έγκατα της γης. Δεν μπορούμε παρά να φοβηθούμε ένα χτύπημα που θα μας εμποδίσει να ξαναβγούμε στην επιφάνεια. Τέσσερις ώρες αργότερα, στον δρόμο της επιστροφής, τραγουδάμε τον ουκρανικό εθνικό ύμνο. Στη Γαλλία το 1945 η μάχη για τον άνθρακα ήταν ένα κομμάτι του έπους της Αντίστασης. Σήμερα στην Ουκρανία, οι ανθρακωρύχοι είναι οι ήρωες πρώτης γραμμής σε έναν πόλεμο που διεξάγεται πάνω και κάτω από την επιφάνεια του εδάφους.
Ο «Σημαδεμένος»
Σε κάθε ρεπορτάζ, ακόμη και στο πιο δύσκολο, υπάρχουν στιγμές απρόσμενης, έντονης χαράς. Μια τέτοια στιγμή ήταν όταν ξαναβρήκα τον μαχητή που στην ταινία μου «Γιατί Ουκρανία» αποκαλούσα «ο Σημαδεμένος». Είχε να μου δώσει τρεις καλές ειδήσεις. Η πρώτη: τον είχαμε αφήσει, τον Ιούνιο, στη Χουλιαϊπόλε, τη γενέτειρα του αναρχικού Μάχνο – τώρα είναι πολύ πιο μακριά. Παρότι μου απαγορεύει να γράψω την ακριβή θέση του, μπορώ να πω ότι προχώρησε αρκετές δεκάδες χιλιόμετρα.
Η δεύτερη: είχε ελάχιστες απώλειες. Βρίσκουμε τους ίδιους ανθρώπους, εργάτες κατεστραμμένων βυρσοδεψείων, ψαράδες και εμπόρους, πιο αποφασισμένους από ποτέ να ανακαταλάβουν τη Μαριούπολη και την Κριμαία. Πάνω απ’ όλα, μας επιφυλάσσει μια έκπληξη: Εμπνευσμένος από τις διηγήσεις για το έπος της ελεύθερης Γαλλίας, ζήτησε από την ανώτατη διοίκηση των ουκρανικών ενόπλων δυνάμεων να μετονομάσει το τάγμα του σε τάγμα Σαρλ ντε Γκωλ. Η τελετή πραγματοποιείται γύρω από ένα ποτό που σερβίρεται στην κουκούλα ενός 4×4. Εχει φτιάξει μια γαλλική σημαία στο ίδιο μέγεθος με την ουκρανική και μαζί, Ουκρανοί και Γάλλοι με μια φωνή, τραγουδάμε τους εθνικούς μας ύμνους. Η μόνη σκιά στη χαρά μας· φεύγοντας προς νότο, μας δείχνει ένα ντρόουν των Ρώσων που καταρρίφθηκε την προηγούμενη ημέρα, ένα μεγάλο ξεκοιλιασμένο λευκό πουλί από το οποίο βγαίνουν τα εντόσθια. Και, κοιτάζοντας προσεκτικά, ανακαλύπτουμε ηλεκτρονικά εξαρτήματα κατασκευασμένα στη Γαλλία…
Ο στρατηγός Ολεξάντρ Σίρσκι, ο αρχιτέκτονας της ουκρανικής αντεπίθεσης, μας εξηγεί πόσο άδοξα ετράπησαν σε φυγή οι Ρώσοι στρατιώτες.
Το στρατιωτικό απόρρητο απαιτεί να μην αποκαλύψω πολλά για τις ουκρανικές θέσεις που έχουν σχηματίσει κλοιό γύρω από το νότιο λιμάνι της Χερσώνας, την πρώτη περιφερειακή πρωτεύουσα που κατέκτησε ο Πούτιν. Μπορώ να πω, όμως, ότι λίγες ώρες αφότου οι Ρώσοι βομβάρδισαν τη γέφυρα του Ινουλέτς, οι κάτοικοι έσπευσαν με ένα μέτρο ξυλουργικής να μετρήσουν τις ζημιές για να αρχίσουν χωρίς καθυστέρηση την ανακατασκευή. Στο δεύτερο επίπεδο ενός ορύγματος, βρήκαμε τον λοχία Αντρέι Λουσένκο, ο οποίος ήταν ηθοποιός στο θέατρο της Μαριούπολης, όπου τόσο πολλοί από τους συντρόφους του σκοτώθηκαν, και τον στρατιώτη Σεργκέι Σερχιένκο, ο οποίος συνέθεσε τον ύμνο του τάγματός του.
To λάθος του Τολστόι
Είδαμε ένα λαό στα όπλα. Τα όπλα εξακολουθούν να είναι εν ανεπαρκεία, αλλά προσεγγίζουν τη στρατηγική ισοτιμία που ζητούσε ο Zελένσκι πριν από το καλοκαίρι. Η μέγγενη σφίγγει γύρω από ένα στρατό κατοχής αποκομμένο από τα μετόπισθεν και εξαντλημένο. Ο Τολστόι έλεγε ότι είναι αδύνατο σε έναν πόλεμο να περικυκλωθεί πλήρως ένας στρατός. Λοιπόν, ο Τολστόι έκανε λάθος και η απόδειξη βρίσκεται στη Χερσώνα.
Στο Μικολάιβ, πιο δυτικά, στον δρόμο για την Οδησσό, η κατάσταση είναι λιγότερο ξεκάθαρη. Ενας πύραυλος που εκτοξεύτηκε από τη Μαύρη Θάλασσα, έπληξε χθες το βράδυ ένα παλιό εργοστάσιο που είχε παραχωρηθεί, προπολεμικά, σε βιοτέχνες και μικρές επιχειρήσεις. Ενας άλλος έπεσε, λίγες ώρες αργότερα, τα ξημερώματα, σε σχολείο της διοικητικής περιφέρειας όπου είχε αναβληθεί, δόξα τω Θεώ, η έναρξη της σχολικής χρονιάς. Και ο κυβερνήτης της περιφέρειας, Βιτάλι Κλιμ, ο οποίος είναι μαζί με τον πρόεδρο Ζελένσκι και τον δήμαρχο του Κιέβου, Βιτάλι Κλίτσκο, μία από τις πιο δημοφιλείς προσωπικότητες της χώρας, μας εξηγεί επιθεωρώντας τα φρέσκα ερείπια υπό τη συνεχιζόμενη απειλή των Ισκαντέρ: «Η μορφολογία του εδάφους μας, με τις λίμνες και τα ποτάμια της, ήταν, στην αρχή του πολέμου, ο εχθρός των Ρώσων επιτιθέμενων – αλλά τώρα, για τους ίδιους λόγους, καθιστά δύσκολη την ουκρανική αντεπίθεση».
Ωστόσο, υπάρχει μια διαφορά μεταξύ της αρχής και του σήμερα, που αλλάζει τα πάντα. Οι πύραυλοι πέφτουν, οι ειδοποιήσεις διαδέχονται η μία την άλλη, οι σειρήνες, το μεσημέρι, ηχούν συνεχώς με τα μεγάφωνα να βροντοφωνάζουν ότι η απειλή είναι μέγιστη και ότι είναι απαραίτητο να κατεβούμε χωρίς καθυστέρηση στα καταφύγια. Αλλά οι πολίτες δεν φοβούνται πλέον. Δεν ακούν πια ούτε τις σειρήνες ούτε τα μεγάφωνα. Και στο καταπράσινο ευχάριστο νότιο Μαϊντάν, όπου σταματήσαμε στη βεράντα ενός σούσι μπαρ, οι ηλικιωμένοι συνεχίζουν να παίζουν σκάκι σαν να μην είχε συμβεί τίποτα, οι ηλικιωμένες κυρίες ζεσταίνουν τα πρησμένα πόδια τους στον ήλιο γιατί κουράστηκαν από την ουρά στα σημεία ανεφοδιασμού, οι έφηβοι φλερτάρουν και ένας «ήρωας της Ουκρανίας» μάς διηγείται τα κατορθώματά του. Μόνο τα σκυλιά πανικοβάλλονται, τρέχουν ανάμεσα στα δέντρα και αλυχτούν.
Το οδοιπορικό μου σε αυτόν τον νέο πόλεμο της Ουκρανίας ξεκίνησε πριν από έξι μήνες στην Οδησσό. Στην Οδησσό φαίνονται σήμερα πιο καθαρά τα επιτεύγματα της Ουκρανίας. Η πόλη του Πούσκιν ήταν, εκείνη την εποχή, μια πολιορκημένη Τροία. Δεν ήξερε αν θα ήταν Τερουέλ ή Γκερνίκα, αν επρόκειτο να ζήσει ή να πεθάνει. Εκ των υστέρων είναι εύκολο να λέμε ότι ότι ο Πούτιν «δεν θα τολμούσε» να κάνει την πιο ευρωπαϊκή πόλη της Ουκρανίας μια άλλη Μαριούπολη. Σήμερα η Οδησσός αναπνέει. Η Οδησσός ξαναγεννιέται. Οπως και στο Μικολάιβ, τα παλιά καφέ στην οδό Ντεριμπασόφσκαγια αρχίζουν να ξανανοίγουν δειλά δειλά. Και αν το χάλκινο άγαλμα του Γάλλου κυβερνήτη της πόλης, του Δούκα του Ρισελιέ, εξακολουθεί να είναι θαμμένο κάτω από ένα βουνό από λευκά σακιά άμμου, τα φράγματα που παλιότερα εμπόδιζαν την πρόσβαση στις σκάλες του Ποτέμκιν και στο λιμάνι έχουν πέσει.
Θαλάσσια περιπολία
Επιβιβαζόμαστε σε ένα από τα σκάφη του ουκρανικού πολεμικού ναυτικού, μήκους τριάντα μέτρων, με πυροβόλο 30 χιλιοστών. Σαρώνουμε τη θάλασσα αναζητώντας το παραμικρό σημάδι εχθρικής παρουσίας. Ενα σκάφος σαν αυτό ήταν που, στις 13 Απριλίου, υπολόγισε τις συντεταγμένες της ρωσικής ναυαρχίδας «Moskva», επιτρέποντας σε έναν πύραυλο Κρουζ να τη βυθίσει, υπογράφοντας ένα από τα πρώτα επιτεύγματα της Ουκρανίας. Σήμερα, σχεδόν καμία ύποπτη κίνηση δεν φαίνεται στον ορίζοντα. Δεν υπάρχουν εχθρικά πλοία, μου λέει το πλήρωμα, τουλάχιστον όχι μέχρι το νησί των φιδιών.
Δεν λέω ότι η παρτίδα τελείωσε. Ο Πούτιν, όπως όλοι οι πολιορκημένοι δικτάτορες, μπορεί να καταβάλει κάθε προσπάθεια για να αποφύγει την καταστροφή, την παράδοση και τα διεθνή δικαστήρια. Αλλά είναι νόμος. Στο τέλος, όταν ο Γολιάθ είναι αδύναμος και ο Δαβίδ γενναίος, η νίκη πηγαίνει στον Δαβίδ. Και πάντα φτάνει η στιγμή που οι μηχανές της εξολόθρευσης και του θανάτου σταματούν.
Η Ουκρανία κερδίζει τον πόλεμο – και σώζει όχι μόνο τον εαυτό της αλλά και την Ευρώπη.
* Ο κ. Μπερνάρ-Ανρί Λεβί είναι φιλόσοφος και συγγραφέας.