Ο Ελευθέριος Βενιζέλος περπατάει με αποφασιστικό βήμα. Κατευθύνεται προς το τραπέζι με τις περγαμηνές στο Εθνικό Μουσείο Κεραμικής των Σεβρών – στις Σέβρες, ένα προάστιο του Παρισιού, 10 χιλιόμετρα από το κέντρο της πόλης, στις 28 Ιουλίου 1920 (10 Αυγούστου με το νέο ημερολόγιο). Eχει προσφέρει στρατιωτική στήριξη στους Βρετανούς στην προσπάθειά τους για την επέκταση της βρετανικής επιρροής στην ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία και έτσι το 1919 κατορθώνει να εγκαθιδρύσει ελληνική διοίκηση στη Σμύρνη. Αλλά ως γνωστόν στην Ελλάδα οι εθνικές επιτυχίες δεν μετράνε. Οι αντίπαλοί του τον αποκαλούν «δικτάτορα». Ο διχασμός είναι απόλυτος, την ίδια ώρα που κερδίζει τη Σμύρνη, το Αιγαίο, τα Δωδεκάνησα και τη Θράκη – Δυτική και Ανατολική ως την Τσατάλτζα, μόλις 45 χιλιόμετρα από την Πόλη. Για να υπογράψει τις συμφωνίες χρησιμοποιεί τέσσερις πένες. Η πρώτη είναι χρυσή. Του την έστειλε η Ελληνική Λέσχη Κωνσταντινουπόλεως. Το περιεχόμενο της Συνθήκης των Σεβρών είναι ήδη γνωστό. Το έχει «κλείσει» τρεις μήνες νωρίτερα στη Διάσκεψη του Σαν Ρέμο της Ιταλίας. Και έχει πει στους αξιωματικούς του πολεμικού πλοίου «Eλλη» με το οποίο επιστρέφει στην Ελλάδα: «Εφόσον είμεθα κάτοχοι όλης της παραλίας της Μικράς Ασίας και της Θράκης μέχρι Τσατάλτζας, την Κωνσταντινούπολιν, όταν θέλωμεν, την καταλαμβάνομεν, διότι την έχομεν μποτιλιαρισμένην».
Καταλήφθηκε από ύβρη ο Βενιζέλος ή σε εκείνο το άνοιγμα του χρόνου ήταν όντως όλα εφικτά; Θα είχε διασωθεί ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας αν δεν είχε γίνει η ελληνική απόβαση στη Σμύρνη στις 2 Μαΐου του 1919 (16 Μαΐου με το νέο ημερολόγιο) ή μήπως στις 16 Μαΐου 2019 θα γιόρταζε η Ελλάδα τα 100 χρόνια από την απελευθέρωση της Σμύρνης, αφού ο Βενιζέλος θα είχε κερδίσει τις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 και θα είχε εδραιώσει την Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών; Τέτοια ερωτήματα διαμορφώνουν το υποσυνείδητο υπόβαθρο της εμμονικής επιστροφής μας στη μεγαλύτερη τραγωδία των νεότερων χρόνων: από τον θρίαμβο των Σεβρών στη συνθηκολόγηση της Λωζάννης.
«Από τις Σέβρες στη Λωζάννη» ήταν ο τίτλος του διεθνούς συνεδρίου με τη συμμετοχή Ελλήνων και ξένων ακαδημαϊκών που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα μεταξύ 14-17 Δεκεμβρίου. Το συνέδριο διοργανώθηκε από το Εθνικό Iδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» και το Iδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία. Πρόεδρος της επιστημονικής επιτροπής ήταν ο γενικός διευθυντής του Εθνικού Ιδρύματος «Ελευθέριος Βενιζέλος» Νικόλαος Παπαδάκης και μέλη η επιστημονική σύμβουλος του Ιδρύματος, Ελένη Γαρδίκα, ο καθηγητής Ιστορίας του ΕΚΠΑ Σπυρίδων Πλουμίδης και ο καθηγητής Ιστορίας του ΕΚΠΑ και γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής, Ευάνθης Χατζηβασιλείου.
Στη σχετική βιβλιογραφία ξεχωρίζει –μεταξύ άλλων– η δίτομη βιογραφία του Ελευθερίου Βενιζέλου από τον Νικόλαο Παπαδάκη «Ελευθέριος Βενιζέλος: ο Ανθρωπος, ο Ηγέτης» (βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2017) από την οποία αντλούμε περιστατικά από τη δράση του Βενιζέλου. Παράλληλα, ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου συνυπογράφει με τον Αγγελο Συρίγο ένα από τα πιο διαφωτιστικά βιβλία για την περίοδο αυτή με τον τίτλο «Μικρασιατική Καταστροφή: 50 ερωτήματα και απαντήσεις» (εκδόσεις Πατάκη, 2022).
Η «Καθημερινή» έθεσε ένα βασικό ερώτημα σε τέσσερις από τους ακαδημαϊκούς που συμμετείχαν στο συνέδριο: στον πρώην πρέσβη της Βρετανίας στην Αθήνα, επισκέπτη καθηγητή στο King’s College του Λονδίνου και συγγραφέα του βιβλίου «Το όραμα της Ιωνίας», Μάικλ Λιουέλιν Σμιθ, στον ομότιμο καθηγητή Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris I) Γιώργο Πρεβελάκη, στον ομότιμο καθηγητή του Πανεπιστημίου της Πάντοβα Αντόνιο Βαρσόρι και στον κάτοχο της έδρας Εφαρμοσμένης Γεωπολιτικής στο Fondation Maison des Sciences de l’ Homme, Μισέλ Φουσέ.
Η μεγάλη Ελλάδα δεν «χωρούσε» στο νέο γεωπολιτικό δόγμα
Το ερώτημα ήταν: Πώς οι Τούρκοι κατόρθωσαν να φθάσουν μέσα σε τρία μόλις χρόνια από τη συντριβή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (όπως επισφραγίζεται στις Σέβρες) στην ίδρυση ενός ανεξάρτητου τουρκικού κράτους (όπως αποτυπώνεται στη Συνθήκη της Λωζάννης); Για τον Αντόνιο Βαρσόρι, «ο τουρκικός εθνικισμός (που οδήγησε στην ίδρυση του τουρκικού κράτους) ήταν ήδη ένας ισχυρός παράγοντας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως είχε εκφραστεί από την επανάσταση των “Νεότουρκων”. Ο Κεμάλ ήταν ένας από τους Τούρκους αξιωματικούς που διακρίθηκαν στον Μεγάλο Πόλεμο, την ίδια ώρα που ο Σουλτάνος θεωρούνταν όργανο των Μεγάλων Δυνάμεων. Οι Τούρκοι αντιμετώπιζαν τον πόλεμο κατά της Ελλάδας ως έναν πόλεμο ελευθερίας και ανεξαρτησίας απέναντι στις ευρωπαϊκές δυνάμεις που είχαν ταπεινώσει ένα μεγάλο έθνος».
Στις Σέβρες οι Τούρκοι συνειδητοποίησαν ότι οι Ευρωπαίοι διαμελίζουν και διαμοιράζουν τον ζωτικό γεωγραφικό χώρο τους. Μέχρι τότε ο Κεμάλ ήταν ένας αιρετικός που είχε αφοριστεί από τον Σουλτάνο και είχε απομονωθεί από το κατεστημένο. Αμέσως μετά έγινε ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης της εθνικής αναγέννησης. «Ο Ιταλός υπουργός Εξωτερικών, Κάρλο Σφόρτσα, είχε υποστηρίξει μια πιο ήπια πολιτική απέναντι στην Τουρκία, που ίσως είχε επιτρέψει στον Σουλτάνο να επιβιώσει, αλλά η θέση αυτή απορρίφθηκε από τη Βρετανία που πίστευε ότι θα μπορούσε να πραγματοποιήσει τις αυτοκρατορικές της βλέψεις στην Ανατολική Μεσόγειο και την Ανατολία υποστηρίζοντας την ελληνική πολιτική».
Για τον Μάικλ Λιουέλιν Σμιθ, η Συνθήκη των Σεβρών δεν ήταν ο αποφασιστικός παράγοντας. «Η Συνθήκη των Σεβρών απλώς ενίσχυσε μια διαδικασία που είχε αρχίσει νωρίτερα, με την ελληνική απόβαση στη Σμύρνη, την αναχώρηση του Κεμάλ στην Ανατολή και τις αυξανόμενες δυσκολίες του ελληνικού στρατού». Για τον Λιουέλιν Σμιθ η προσωπικότητα του Βενιζέλου ήταν καθοριστική για τις εξελίξεις. «Είναι σαφές ότι η ήττα του στις εκλογές του 1920 καταδίκασε την Ελλάδα».
Ο Γάλλος γεωγράφος και πρώην διπλωμάτης Μισέλ Φουσέ υπογραμμίζει την επιλογή των Τούρκων να χτίσουν έθνος-κράτος στη γη της Ανατολίας. «Η απόφαση να δημιουργήσουν μια νέα πρωτεύουσα, την Αγκυρα, στο κέντρο της Ανατολίας, σε μια περιοχή με στρατηγική σημασία και με στόχο να γίνει μια πόλη πλήρως τουρκική, σε ρήξη με την κοσμοπολίτικη Πόλη, είναι μια πολιτική πράξη που συμβολίζει την οικοδόμηση μιας εθνικής ταυτότητας». Οι κεμαλικοί αναγνωρίζουν τη διάλυση της Αυτοκρατορίας, αλλά αποφασίζουν να ορίσουν και να υπερασπίσουν έναν εθνικό χώρο. «Ο πόλεμος των Τούρκων ξεκίνησε από τα Δαρδανέλλια (Μάρτιος – Απρίλιος 1915). Ελαβε νέα ώθηση με την ελληνική απόβαση στη Σμύρνη τον Μάιο του 1919. Στη συνέχεια ο Μουσταφά Κεμάλ (που είχε δοξαστεί στον πόλεμο των Δαρδανελλίων) φθάνει στη Σαμψούντα για να τεθεί επικεφαλής της αντίστασης. Κι όλα αυτά οδήγησαν, μετά το 1921, στη διαμόρφωση του γεωγραφικού χώρου του νέου τουρκικού κράτους».
Για τον ομότιμο καθηγητή Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης, Γιώργο Πρεβελάκη, η στρατηγική των Τούρκων ήταν περισσότερο προσαρμοσμένη στις κυρίαρχες τάσεις της εποχής. «Ιδιαίτερα διαφωτιστικό είναι το έργο του γεωγράφου Ησαΐα Μπάουμαν (Isaiah Bowman) ο οποίος, ως «γεωγραφικός σύμβουλος» του προέδρου των ΗΠΑ Γούντροου Ουίλσον, επηρέασε πολύ τη γεωπολιτική αναδιοργάνωση του ευρωπαϊκού χώρου μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Νέος Κόσμος (The New World), ένας μνημειώδης τόμος, ο οποίος εξεδόθη μετά τη Συνθήκη των Σεβρών και επανεκδόθηκε αναθεωρημένος μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης, αντανακλά την κυρίαρχη δυτική ανάγνωση. Στην πρώτη έκδοση, οι προβλέψεις της Συνθήκης των Σεβρών αντιμετωπίζονται με επιφυλακτικότητα. Αντιθέτως, στην επανέκδοση, μετά τη Συνθήκη της Λωζάνης, διαφαίνεται ανακούφιση. Το σχέδιο της Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών δεν αντιστοιχούσε στο νέο γεωπολιτικό δόγμα».
Ο Ελληνας καθηγητής θεωρεί ότι το όραμα του Ελευθερίου Βενιζέλου ήταν ταυτοχρόνως ξεπερασμένο και πρωτοποριακό. «Ηταν ξεπερασμένο, επειδή εκινείτο αντίθετα προς το ρεύμα, το οποίο ωθούσε προς την αντικατάσταση των αυτοκρατορικών πολυεθνικών δικτύων από πληθυσμιακά ομογενοποιημένα εδαφικά κράτη. Ηταν πρωτοποριακό, καθώς σήμερα με την παγκοσμιοποίηση έχουμε επανέλθει στη γεωπολιτική των πολυεθνικών δικτύων». Γνώριζε ο Βενιζέλος ότι η Ελλάδα κινδύνευε να εμπλακεί σε περιπέτειες με την απόβαση στη Σμύρνη; «Υποθέτω ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε συνείδηση ότι το στοίχημα ήταν παρακινδυνευμένο· αλλά η εναλλακτική ήταν ούτως ή άλλως τραγική. Σήμαινε την αυτόβουλη παραίτηση του Ελληνισμού από τον οικουμενικό του χαρακτήρα».
Η διάσκεψη της Λωζάννης άρχισε στις 7 Νοεμβρίου 1922 (20 Νοεμβρίου με το νέο ημερολόγιο) και έπειτα από κενά και παλινωδίες, τελείωσε στις 24 Ιουλίου 1923. Η ηττημένη Ελλάδα ανέθεσε στον Βενιζέλο να αποκρούσει τις αξιώσεις των Τούρκων. Διαβάζοντας τη βιογραφία του Βενιζέλου από τον Παπαδάκη, αντιλαμβάνεται κανείς γιατί τα κατάφερε. Απέκρουσε τις τουρκικές αξιώσεις για τη Δυτική Θράκη και τα νησιά του Αιγαίου. Αποδέχθηκε μόνο τη μερική αποστρατιωτικοποίηση των νησιών, με τον όρο ότι θα ισχύσει το ίδιο για τα Στενά. Διέσωσε το Οικουμενικό Πατριαρχείο αποδεχόμενος μόνο να μην έχει ο Πατριάρχης πολιτικές και διοικητικές αρμοδιότητες (που πρακτικώς δεν είχε). Επέβαλε την ανταλλαγή πληθυσμών και αποδέχθηκε τη μη επιστροφή των προσφύγων στη Μικρά Ασία, μένοντας ασυγκίνητος μπροστά στις αντιδράσεις προσφύγων και θερμόαιμων. Στις 7 Μαΐου 1923 η Αθήνα τον καθαίρεσε από εκπρόσωπό της. Δεν πτοήθηκε. «Εγώ θα κάνω την ειρήνη και δεν ακούω τίποτα από αυτά. Ούτε παραιτούμαι ούτε μπορείτε να με ανακαλέσετε για να βάλετε έναν άλλον αντιπρόσωπο. Την ειρήνη αυτή θα την καταπιούμε όπως παίρνουμε το ρετσινόλαδο».
Γνώριζε ότι νέος πόλεμος με την Τουρκία χωρίς την υποστήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων θα ήταν αυτοκτονία. Αλλά έδωσε στους Τούρκους το τελεσίγραφο ότι αν δεν παραιτηθούν από την αξίωση για πολεμική αποζημίωση η Ελλάδα θα πολεμήσει. Ο Κεμάλ δεν πήρε το ρίσκο. Ο Βενιζέλος πρότεινε στους Τούρκους: η Ελλάδα αναγνωρίζει την αποζημίωση, ικανοποιώντας ηθικά την Τουρκία. Η Τουρκία αναγνωρίζει ότι υπό τις δεδομένες οικονομικές συνθήκες η αποζημίωση δεν μπορεί να καταβληθεί και παραιτείται από αυτήν. Και αυτό έγινε! Μια πάγια τακτική του Βενιζέλου (και όχι μόνον στη Λωζάννη) ήταν να αποδίδει ηθική αναγνώριση εξασφαλίζοντας βαριά και απτά ανταλλάγματα. Στις 24 Ιουλίου 1923 στις τρεις το μεσημέρι στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου της Λωζάννης άρχισε η τελετή της υπογραφής της Συνθήκης. Οπως αναφέρεται στη βιογραφία του Βενιζέλου από τον Νικόλαο Παπαδάκη: «Υπέγραψε τη Συνθήκη με μια πένα διακοσμημένη με πολύτιμους λίθους, δώρο Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης. Οπως και η χρυσή πένα της Συνθήκης των Σεβρών, εκτίθεται σήμερα δίπλα της στο σπίτι του στη Χαλέπα».