Οι (πρόωρες) εκλογές προκηρύχθηκαν στις 9 Σεπτεμβρίου και η προεκλογική περίοδος διήρκεσε ένα μήνα. Με την αναθεώρηση των εκλογικών καταλόγων το 1993 προστέθηκαν 200.000 νέοι ψηφοφόροι, με τους εγγεγραμμένους να ανέρχονται πλέον σε 8.972.258 και με τη συμμετοχή να κυμαίνεται σε υψηλά επίπεδα (78,23%). Το αποτέλεσμα των εκλογών του 1993 ήταν σχεδόν μια αντιστροφή της προηγούμενης αναμέτρησης: ενώ το 1990, με ένα αρκετά αναλογικό σύστημα, η Ν.Δ. είχε λάβει 46,9% και 150 έδρες και το ΠΑΣΟΚ 39,3% και 125 έδρες, το 1993 το ΠΑΣΟΚ συγκέντρωσε το 46,8% και η Ν.Δ. το 39,3% των ψήφων.
Η εν τω μεταξύ όμως αλλαγή του εκλογικού νόμου (το 1990), που έδινε δυνατότητα άνετης αυτοδυναμίας στο πρώτο κόμμα ακόμη και με διαφορά 0,1% από το δεύτερο, κατέστησε το ΠΑΣΟΚ παντοδύναμο με 170 έδρες έναντι των 111 της Ν.Δ., των 10 της ΠΟΛΑΝ και των 9 του ΚΚΕ. Ετσι, ενώ η Βουλή του 1990 ήταν εξακομματική, η τετρακομματική Βουλή του 1993 ήταν αποτέλεσμα ενός εντονότατου πολωμένου δικομματισμού (86,18%). Σημειωτέον, οι εταιρείες δημοσκοπήσεων έπεσαν μέσα στις προβλέψεις τους.
Το Μακεδονικό
Στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής το μακεδονικό ζήτημα ασκούσε διαρκείς και έντονες πιέσεις στην εσωτερική πολιτική σκηνή, ιδίως μετά την αναγνώριση, τον Απρίλιο του 1993, από τον ΟΗΕ της γειτονικής χώρας με την ονομασία ΠΓΔΜ, οπότε ο σκληροπυρηνικός υπουργός Εξωτερικών Αντώνης Σαμαράς αποχωρεί από τη Ν.Δ., ιδρύει τον Ιούνιο την Πολιτική Ανοιξη, ενώ φίλα προσκείμενοι σε αυτόν νεοδημοκράτες βουλευτές ανεξαρτητοποιούνται τον Σεπτέμβριο, με αποτέλεσμα το κυβερνών κόμμα να χάσει την πλειοψηφία.
Το ΠΑΣΟΚ ευνοήθηκε από την αθώωση του Ανδρέα Παπανδρέου στη δίκη για το «σκάνδαλο Κοσκωτά» τον Ιανουάριο του 1992 και από τη διάλυση του ενιαίου Συνασπισμού. Παράλληλα, καθώς η κυβέρνηση αποτύγχανε να διαχειριστεί τον πληθωρισμό (12%) και την ανεργία (8%) αλλά και τις ιδιωτικοποιήσεις δημόσιων επιχειρήσεων (ιδίως τον ΟΤΕ), ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Μητσοτάκης αντιμετώπιζε έντονη εσωκομματική κριτική, αλλά και κριτική από μερίδα των ΜΜΕ, με τη δημοφιλία του να υπολείπεται συστηματικά του Παπανδρέου. Με την αποτυχία εισόδου στη Βουλή του Συνασπισμού της Μαρίας Δαμανάκη (η οποία κατόπιν παραιτήθηκε), το ΠΑΣΟΚ κατέστη ο κυριότερος κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος των συμφερόντων των υπεξούσιων κοινωνικών στρωμάτων τόσο στην ύπαιθρο όσο και στις πόλεις, όπου η Ν.Δ. είχε και τις μεγαλύτερες απώλειες (-8,4%).
Η νίκη όμως του ΠΑΣΟΚ (όπως και εκείνη της Ν.Δ. του 1990) ήταν εύθραυστη, καθώς το ένα τρίτο των ψηφοφόρων –και ιδίως η πλειονότητα των αναποφάσιστων (στις μετρήσεις κατά μέσον όρο 12,3%)– δεν ψήφισε υπέρ ενός κόμματος, αλλά εναντίον ενός άλλου. Πρόκειται για μια εκδοχή του φαινομένου της «αρνητικής κομματικής ταύτισης». Μεταξύ άλλων ο αρνητισμός εκείνος ενισχυόταν από το ότι το 41% δεν εμπιστευόταν τον με κλονισμένη υγεία Παπανδρέου (έναντι 49% του Μητσοτάκη), αλλά και εφόσον ένα περίπου 20% θεωρούσε ότι κανένα κόμμα δεν μπορούσε να επιλύσει τα οικονομικά προβλήματα.
Ενα παράδοξο των εκλογών εκείνων είναι ότι ενώ ο κύριος όγκος των ψηφοφόρων αυτοτοποθετείτο στην κεντροδεξιά περιοχή του πολιτικού φάσματος, νικητής αναδείχθηκε ένα κεντροαριστερό κόμμα. Κι αυτό γιατί: α) η αναξιοπιστία της Ν.Δ. ήταν μεγαλύτερη από εκείνη του ΠΑΣΟΚ, β) οι δυσαρεστημένοι ψηφοφόροι ανακυκλώθηκαν κατά βάση εντός του δικομματισμού (το άθροισμα των ψήφων Ν.Δ. και ΠΟΛΑΝ υπολειπόταν του ΠΑΣΟΚ), γ) η συσπείρωση του ΠΑΣΟΚ ήταν κατά 20% μεγαλύτερη της Ν.Δ.
Η στροφή
Το ένα τρίτο των ψηφοφόρων –και ιδίως η πλειονότητα των αναποφάσιστων– δεν ψήφισε υπέρ ενός κόμματος, αλλά εναντίον ενός άλλου.
Ενας από τους παράγοντες της νίκης του ΠΑΣΟΚ ήταν η υποχώρηση του «σοσιαλιστικού» λεξιλογίου και η στροφή προς τον «ρεαλισμό». Πέραν αυτού, όμως, κατά την προεκλογική περίοδο ο πολεμικός λόγος, οι συκοφαντικές προσωπικές επιθέσεις των αντιπάλων, όπως και τα φοβικά συνθήματα κυριάρχησαν τόσο στις μαζικές συγκεντρώσεις όσο και στις πολιτικές διαφημίσεις. Σλόγκαν όπως «θα το διακινδυνεύσουμε;», «ο κ. Μητσοτάκης περιφέρει τον ιό της λάσπης», «θα αφήσουμε τον κ. Παπανδρέου να μας ξεγελάσει πάλι;», «ο θίασος αυτός πήγε την Ελλάδα πίσω», «αναταραχή στα Βαλκάνια», «Ν.Δ.: η παράταξη της χρεοκοπίας» είναι ενδεικτικά. Ενώ την περίοδο 1989-90 δεσπόζοντα σημαίνοντα ήταν η «συναίνεση» και ο «εκσυγχρονισμός», στις εκλογές του 1993 κυριάρχησε η οξυμένη προσωποποιημένη αντιπαράθεση θέτοντας τις βάσεις για το ακόμη χειρότερο ήθος και ύφος της πολιτικής αντιπαλότητας για τα χρόνια που ακολούθησαν.
Στο πλαίσιο της αρνητικής πολιτικής διαφήμισης έμφαση δόθηκε στην «εικόνα» εις βάρος των «θεμάτων». Κι αν αυτό αφορούσε την «προσφορά», κάτι ανάλογο συνέβη και με τη «ζήτηση» της πολιτικής επικοινωνίας: η οικονομία, η παιδεία και η εξωτερική πολιτική προσέλκυσαν χαμηλή τηλεθέαση στις προεκλογικές τηλεοπτικές συζητήσεις. Αθροιστικά, ο χρόνος των τηλεοπτικών σποτ ήταν 39,5 ώρες, με τη συνολική προεκλογική διαφημιστική δαπάνη να σκαρφαλώνει στα 7,4 δισ. δραχμές (όταν το αντίστοιχο ποσό στις εκλογές του Απριλίου του 1990 ήταν 711.009 εκατ.). Το 89% εξ αυτών κατευθύνθηκε στην τηλεόραση. Μεταξύ των καναλιών η ΕΡΤ έχασε τη μάχη της τηλεθέασης.
Μια αποτίμηση
Η νίκη του ΠΑΣΟΚ ήταν μια «δικαίωση» για τον Παπανδρέου. Η κυβέρνηση της Ν.Δ. αποδείχθηκε εκ των υστέρων ότι ήταν μια δεξιά παρένθεση στη μακρά περίοδο της κυριαρχίας του ΠΑΣΟΚ, η ατζέντα του οποίου άλλαξε έκτοτε αποφασιστικά προκειμένου να διαχειριστεί την οικονομία στο πλαίσιο του Μάαστριχτ, στάση που συμπυκνώθηκε στη φράση του Παπανδρέου στο υπουργικό συμβούλιο στις 2/12/1993: «Είτε το έθνος θα εξαφανίσει το χρέος, είτε το χρέος θα αφανίσει το έθνος». Εκτοτε όμως άλλαξε και η ατζέντα της Ν.Δ., η οποία επεδίωξε να κινηθεί προς τον λεγόμενο «μεσαίο χώρο».
Πηγές:
• Βούλγαρης, Γ. (2008) «Η Ελλάδα από τη μεταπολίτευση στην παγκοσμιοποίηση». Αθήνα, εκδ. Πόλις
• Η Καθημερινή (1993). Ειδική έκδοση: Εκλογές ’93 (επιμ. Γ. Μαυρής)
• Λούλης, Γ. (1995). «Η κρίση της πολιτικής στην Ελλάδα. Εκλογές, κοινή γνώμη, πολιτικές εξελίξεις 1980-1995». Αθήνα, εκδ. Σιδέρη
• Παπαθανασόπουλος, Σ. (1997). «Η δύναμη της τηλεόρασης. Η λογική του Μέσου και η αγορά». Αθήνα, εκδ. Καστανιώτη.
Ο κ. Νίκος Δεμερτζής είναι καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας και Επικοινωνίας στο ΕΚΠΑ.
Ο νέος ήχος
Πάμε Οινόφυτα;
Η λέξη «ρέιβ» προέρχεται από το αγγλικό ρήμα «rave» που σημαίνει «παραληρώ». Το 1993 η ψαγμένη νεολαία της Αθήνας παραληρεί στα αυτοσχέδια πάρτι που στήνονται στους πιο απροσδόκητους χώρους: από την περίφημη «Φάρμα» στα Οινόφυτα μέχρι το «Αλσος» στο Πεδίον του Αρεως. Σταδιακά ο νέος ήχος, ένας συνδυασμός σκληρής τέκνο, χάουζ και τρανς, σαρώνει τα κλαμπ της εποχής (+Soda, Battery κ.ά.).
Η μετακόμιση
Κλειστό λόγω έργων
Οι προεκλογικές συγκεντρώσεις μεταφέρονται από το Σύνταγμα στο Πεδίον του Αρεως λόγω των έργων για την κατασκευή του μετρό. Από εκεί έμελλε να εκφωνήσει ο Ανδρέας Παπανδρέου (στις 7 Οκτωβρίου 1993) την τελευταία του προεκλογική ομιλία.
Το περιοδικό
Καλώς ήρθατε στο μέλλον σας
Αυτός ήταν ο τίτλος του πρώτου τεύχους του περιοδικού «01», που κάνει την εμφάνισή του τον Δεκέμβριο του 1993 και σπάει όλους τους κώδικες ενός νεανικού περιοδικού της εποχής, εμπνεόμενο από τη θεματολογία και την αισθητική των πιο προωθημένων εντύπων του Λονδίνου των ’90s (The Face κ.λπ.), επικοινωνώντας έτσι με ό,τι πιο φρέσκο και αντισυμβατικό φύεται κάτω από τα ραντάρ των παραδοσιακών ΜΜΕ.
Τι θυμάμαι
Στο σπίτι του Ανδρέα
Είχαμε πάει μαζί με τον διευθυντή της εφημερίδας, Λέοντα Καραπαναγιώτη, στο σπίτι του Ανδρέα Παπανδρέου, κάπου στην Εκάλη, όπου έμενε με τη Δήμητρα Λιάνη. Ακόμη δεν υπήρχε η βίλα στην οδό Αγράμπελης. Θα παίρναμε την τελευταία συνέντευξη του αρχηγού του ΠΑΣΟΚ πριν από τις εκλογές. Ηταν μια τυπική πολιτική συζήτηση. Ο Ανδρέας ήταν καταβεβλημένος από την ασθένεια, διατηρούσε όμως τη σπιρτάδα και τη γοητεία στον λόγο του.
Κάποια στιγμή μπήκε στο δωμάτιο η Δήμητρα και το πρώτο που μου έκανε εντύπωση ήταν ότι κρατούσε κάτι ανάμεσα σε κομπολόι και κομποσκοίνι. Παρενέβη στη συζήτηση βάζοντας ένα θέμα που αφορούσε την Εκκλησία, έχω ξεχάσει τι ακριβώς. Πρόσθεσε ότι ήταν σημαντικό να κάνει μια αναφορά ο Ανδρέας στη συνέντευξη, επειδή, όπως υποστήριξε, πολλοί ψηφοφόροι ενδιαφέρονται. Ο Παπανδρέου την άκουσε σιωπηλός χωρίς να αντιδρά. Υστερα η Δήμητρα έφυγε. Ξαναδιαβάζοντας τη συνέντευξη σήμερα, βρήκα μόνο μια αναφορά στην ανάγκη χωρισμού Εκκλησίας και κράτους.
ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΨΗΣ
Δημοσιογράφος
Η επανάσταση
Ο πρώτος browser
Αν τον Αύγουστο του 1991 μια ομάδα μηχανικών του CERN φτιάχνει την πρώτη ιστοσελίδα στην Ιστορία, το περίφημο World Wide Web, μέσω του οποίου θα μπορούσαν να διαμοιράζονται έγγραφα σε ψηφιακή μορφή, το 1993 έχουμε τον πρώτο browser που έδινε τη δυνατότητα στους χρήστες να βλέπουν τις εικόνες ανάμεσα στα κείμενα και όχι σε ξεχωριστά παράθυρα όπως γινόταν μέχρι τότε. Ακουγε στο όνομα NCSA Mosaic ή απλώς Mosaic. Είναι η μεγαλειώδης αρχή του εκδημοκρατισμού μιας τεχνολογικής κατάκτησης που έμελλε να αλλάξει τα πάντα στη ζωή μας.
Η συσκευή
Τα πρώτα κινητά
Στις 29 Ιουνίου του 1993 η Telestet εγκαινιάζει την εποχή της κινητής τηλεφωνίας στην Ελλάδα, για να ακολουθήσει λίγες ημέρες αργότερα η Panafon. Τα πρώτα κινητά, αρχικά απλησίαστα για ένα μέσο ελληνικό πορτοφόλι, «πιάνουν» μόνο στην Αττική. Είναι ενδεικτικό ότι ύστερα από επτά ημέρες επίσημης εμπορικής εκμετάλλευσης οι συνδρομητές δεν ξεπερνούν τους 1.000 πανελλαδικά. Το είδος θεωρείται σε πρώτη φάση μάλλον εξεζητημένο, χρήσιμο μόνο για… γιατρούς, «αλλιώς τι νόημα έχει να σε βρίσκουν οποιαδήποτε ώρα της ημέρας…».
Επιμέλεια: Δημήτρης Ρηγόπουλος