Η προσπάθεια απεγκλωβισμού των Ελλήνων από το Σουδάν έχει φέρει στο προσκήνιο μια συζήτηση για τις επιχειρησιακές δυνατότητες των Ενόπλων Δυνάμεων εκτός ελλαδικού χώρου. Μέχρι στιγμής, η διάσωση των πολιτών και ομογενών μας γίνεται κυρίως με τη συνδρομή ευρωπαϊκών χωρών. Μεγαλύτερη σημασία έχει, βέβαια, να φτάσουν οι δικοί μας άνθρωποι ασφαλείς στην πατρίδα. Πάντως, δεν είναι η πρώτη φορά που η Αθήνα έχει κληθεί να στείλει δυνάμεις για τον απεγκλωβισμό Ελλήνων από μια εμπόλεμη ζώνη στην Υποσαχάρια Αφρική.
Τον Ιούλιο του 1960, η κυβέρνηση της ΕΡΕ του Κωνσταντίνου Καραμανλή έστειλε ένα κλιμάκιο της Ελληνικής Βασιλικής Αεροπορίας για να μεταφέρει τους Ελληνες του Κογκό σε ασφαλέστερες περιοχές. Τα δύο αεροσκάφη C-47 Dakota της 355 Μοίρας Τακτικών Μεταφορών, με προσωπικό 24 αξιωματικούς και υπαξιωματικούς, πραγματοποίησαν 55 εξόδους προς τη γειτονική αποικία της Ρουάντα-Ουρούντι (στοιχεία ΓΕΕΘΑ). Ετσι, εκατοντάδες ομογενείς κατόρθωσαν να διαφύγουν με ασφάλεια, όταν ξεκίνησε η βίαιη ανεξαρτητοποίηση του Κογκό από το βελγικό αποικιοκρατικό καθεστώς.
Αυτή η σχεδόν «ξεχασμένη» επιχείρηση έμελλε να είναι η πρώτη μιας σειράς Επιχειρήσεων Απεγκλωβισμού Αμάχων (ΕΑΑ) που διεξήχθησαν από τις Ενοπλες Δυνάμεις σε διαφορετικές περιοχές και χώρες.
Διδάγματα
Τέτοιου είδους επιχειρήσεις απαιτούν καλά συντονισμένες και σχεδιασμένες πολιτικές, διπλωματικές και στρατιωτικές ενέργειες. Ο απεγκλωβισμός αμάχων από εμπόλεμες ζώνες δεν είναι μια εύκολη υπόθεση προφανώς. Υπό καθεστώς χρονικής πίεσης, μια κυβέρνηση πρέπει να λειτουργήσει αστραπιαία, χωρίς να πέφτει στην παγίδα της πολιτικής εκμετάλλευσης. Η επικοινωνιακή διαχείριση μιας κρίσης πρέπει να περιορίζει τη διασπορά φημών και ανακριβών στοιχείων. Συχνά απαιτείται η συνεργασία με τις αρχές στη χώρα ενδιαφέροντος (εφόσον λειτουργούν ακόμη) για να διασφαλιστεί η ομαλή εξέλιξη της επιχείρησης.
H Ελλάδα χρειάζεται μια νέα κουλτούρα εθνικής ασφαλείας, που να ανταποκρίνεται στις αυξημένες προκλήσεις του 21ου αιώνα.
Λόγω της γεωπολιτικής αστάθειας που επικρατεί στην ευρύτερη περιοχή, είναι σχεδόν βέβαιο ότι η ελληνική πλευρά θα κληθεί ξανά να απεγκλωβίσει αμάχους από εμπόλεμες ζώνες. Από τη Μαύρη Θάλασσα μέχρι την Υποσαχάρια Αφρική υπάρχουν πολλές εστίες δυνητικών ή υπαρκτών συγκρούσεων, που μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο τις ζωές πολιτών και ομογενών. Σίγουρα κάθε περίπτωση είναι μοναδική, λόγω γεωγραφικής θέσης και πολιτικής κατάστασης. Εντούτοις, η ελληνική πλευρά έχει συσσωρεύσει τα τελευταία τριάντα χρόνια πολύτιμες εμπειρίες που θεωρητικά προσδίδουν αυτοπεποίθηση. Οι Eνοπλες Δυνάμεις έχουν τις επιχειρησιακές δυνατότητες να φέρουν εις πέρας δύσκολες επιχειρήσεις απεγκλωβισμού, παρά τη σοβαρή έλλειψη μεταφορικών αεροσκαφών που παρατηρείται τελευταία. Αλλού έγκειται το πρόβλημα.
Σε έναν κόσμο όπου κυριαρχούν η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια, το ελληνικό σύστημα εθνικής ασφάλειας συνεχίζει να έχει περιορισμένες δυνατότητες. Δυστυχώς, η χώρα μας δεν διαθέτει υπηρεσίες και μηχανισμούς που να παρέχουν έγκαιρη προειδοποίηση για το ξέσπασμα κρίσεων στα Δυτικά Βαλκάνια, τη Μαύρη Θάλασσα, τη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Η Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών παραμένει εσωστρεφής και κομματικοποιημένη, με ανεπαρκείς μεθόδους συλλογής και επεξεργασίας πληροφοριών εκτός συνόρων. Η Μονάδα Διαχείρισης Κρίσεων του ΥΠΕΞ είναι ένα ad hoc όργανο που συγκαλείται όταν είναι απαραίτητος ο συντονισμός μεταξύ των αρμοδίων φορέων και υπηρεσιών. Δεν διαθέτει μόνιμο προσωπικό με πολυετή εμπειρία σε τέτοιες επιχειρήσεις. Το Γραφείο του συμβούλου Εθνικής Ασφαλείας στο ΚΥΣΕΑ δεν έχει τους πόρους και τα μέσα για να παίξει έναν πρωταγωνιστικό ρόλο.
Στην πραγματικότητα, η Ελλάδα χρειάζεται μια νέα κουλτούρα εθνικής ασφαλείας, που να ανταποκρίνεται στις αυξημένες προκλήσεις του 21ου αιώνα. Περισσότερο ανθρωποκεντρική και αξιακή, όπως απαιτούν οι περιστάσεις. Η δημιουργία ενός Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας (ΣΕΑ) είναι μια επιτακτική ανάγκη που οφείλουν όλες οι πολιτικές δυνάμεις να κατανοήσουν. Μόνο ένα καλά οργανωμένο ΣΕΑ μπορεί να εμπεδώσει μια κουλτούρα εθνικής ασφαλείας, που να διατηρεί τη θεσμική μνήμη και να προστατεύει την κρατική συνέχεια. Με αυτόν τον τρόπο η έννοια της εθνικής ασφαλείας θα αποφορτιστεί από τα λάθη του παρελθόντος και του παρόντος.
Οι επιχειρήσεις απεγκλωβισμού δεν προσφέρονται για επικοινωνιακές φιέστες ως κάλυψη δομικών ελλείψεων και αδυναμιών. Πρόκειται για σύνθετες προσπάθειες που εμφορούνται από ανθρωπιστικές αξίες και εξυπηρετούν το εθνικό συμφέρον. Η Ελλάδα ως μητροπολιτικό κέντρο έχει την υποχρέωση και την ευθύνη να προστατεύει τις ζωές των πολιτών της, αλλά και ομογενών, όταν και όπου χρειαστεί. Οι φίλοι και οι αντίπαλοι πρέπει να γνωρίζουν ότι εμείς δεν αφήνουμε ποτέ κανέναν δικό μας πίσω.
Από τον Καύκασο στη Βόρεια Αφρική
1993
Αμπχαζία
Ο πόλεμος στην αποσχισμένη δημοκρατία της Αμπχαζίας ξεκίνησε τον Αύγουστο του 1992, με αποτέλεσμα δεκάδες ομογενείς να πέσουν θύματα παραστρατιωτικών και εγκληματικών ομάδων. Επειτα από μεγάλη κινητοποίηση ποντιακών συλλόγων στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, η υφυπουργός Βικτωρία Τσουδερού έδωσε τελικά την έγκρισή της για την αποστολή επιβατικού πλοίου στο Σοχούμι. Ωστόσο, η επιχείρηση «Χρυσόμαλλο Δέρας» οργανώθηκε από το Πολεμικό Ναυτικό και επικεφαλής ήταν ο θρυλικός αξιωματικός Βασίλης Ντερτιλής. Η μεγάλη γεωγραφική απόσταση και η έκρυθμη κατάσταση που επικρατούσε στην περιοχή καθιστούσαν την επιχείρηση παράτολμη και ριψοκίνδυνη. Ελληνες διπλωμάτες κατέγραψαν πρώτα όσους επιθυμούσαν να διαφύγουν προς την Ελλάδα. Τελικά, το πλοίο κατόρθωσε να απεγκλωβίσει 1.013 ομογενείς τον Αύγουστο του 1993 και να τους μεταφέρει με ασφάλεια στην Ελλάδα. Στην επιχείρηση συμμετείχαν μέλη των Ειδικών Δυνάμεων και άλλων κρατικών υπηρεσιών. Ηταν η πρώτη φορά που οι ελληνικές Ενοπλες Δυνάμεις επιχείρησαν στην περιοχή του Καυκάσου.
1997
Αλβανία
Μετά την κατάρρευση του συστήματος των πυραμίδων στις αρχές του 1997, η γειτονική χώρα οδηγήθηκε στο απόλυτο χάος. Ενοπλες συμμορίες άρχισαν να ληστεύουν και να σκοτώνουν αθώους πολίτες σε πόλεις και χωριά της Αλβανίας. Με την επιχείρηση «Κοσμάς», το Πολεμικό Ναυτικό οργάνωσε άψογα την εκκένωση 52 Ελλήνων πολιτών μέσω του λιμένος του Δυρραχίου. Σε αυτούς περιλαμβανόταν το προσωπικό της ελληνικής πρεσβείας στα Τίρανα. Στην επιχείρηση συμμετείχαν άνδρες των Ειδικών Δυνάμεων, για να διασφαλιστεί η ομαλή επιβίβαση των αμάχων. Ταυτόχρονα, ελληνικές φρεγάτες απεγκλώβισαν 240 ξένους πολίτες (στοιχεία ΓΕΕΘΑ) που δεν διέθεταν άλλον τρόπο διαφυγής από τη χώρα. Η επιχείρηση ανύψωσε το κύρος της χώρας στο εξωτερικό και επιβεβαίωσε τον κομβικό ρόλο του Πολεμικού Ναυτικού στην επιτυχημένη διεξαγωγή ΕΕΑ.
2006
Λίβανος
Τον Ιούλιο του 2006, ξεκίνησαν εχθροπραξίες ανάμεσα στο Ισραήλ και στη φιλοϊρανική σιιτική οργάνωση Χεζμπολάχ στον νότιο Λίβανο. Οι ισραηλινοί βομβαρδισμοί σταδιακά επεκτάθηκαν μετατρέποντας ολόκληρη τη χώρα σε πεδίο μάχης. Οι εκκλήσεις της ελληνικής κοινότητας της Βηρυτού για βοήθεια βρήκαν άμεση ανταπόκριση στην Αθήνα. Με την επιχείρηση «Κέδρος», το Πολεμικό Ναυτικό οργάνωσε τον απεγκλωβισμό 352 Ελλήνων και 2.295 ξένων πολιτών. Συνολικά συμμετείχαν τέσσερις φρεγάτες, τέσσερα αρματαγωγά, τέσσερα ελικόπτερα της Ναυτικής Αεροπορίας και έξι Ομάδες Υποβρυχίων Καταστροφών (Π. Χηνοφώτης, «Καθημερινή», 18/7/2021). Η επιχείρηση είχε διάρκεια δύο μηνών και ανέδειξε για πρώτη φορά τον ρόλο της Ελλάδας ως παρόχου ασφάλειας στην Ανατολική Μεσόγειο.
2011, 2014
Λιβύη
Η επανάσταση εναντίον του καθεστώτος Καντάφι τον χειμώνα του 2011 εξελίχθηκε σε έναν σκληρό εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα σε διαφορετικές ομάδες και φατρίες. Η Αθήνα έδειξε γρήγορα αντανακλαστικά και ξεκίνησε την εκκένωση των Ελλήνων κυρίως διά αέρος στα τέλη του Φεβρουαρίου. Με πτήσεις μεταφορικών αεροσκαφών C-130 απεγκλωβίστηκαν, υπό πολύ δύσκολες συνθήκες, Ελληνες και Κύπριοι πολίτες που είχαν συγκεντρωθεί σε διαφορετικά αεροδρόμια. Κατά τη διάρκεια της επιχείρησης, η φρεγάτα «Ψαρά» βρισκόταν κοντά στα χωρικά ύδατα της Λιβύης για να συνδράμει εφόσον χρειαζόταν. Ηταν η πρώτη παρουσία της Ελληνικής Αεροπορίας στη Βόρεια Αφρική μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η πολύπαθη χώρα όμως συνέχισε να βιώνει αιματηρές συγκρούσεις, με σύντομες περιόδους ειρήνης. Οταν ξεκίνησε ο δεύτερος εμφύλιος πόλεμος, τον Μάιο του 2014, η ελληνική κυβέρνηση εκπόνησε την επιχείρηση «Αγήνωρ» για τη διάσωση των εναπομεινάντων Ελλήνων. Την επιχείρηση εκτέλεσε το Πολεμικό Ναυτικό, τον Αύγουστο του ιδίου έτους, με την αποστολή της φρεγάτας «Σαλαμίς» στο λιμάνι της Τρίπολης. Απεγκλωβίστηκαν με ασφάλεια 186 Ελληνες, Ευρωπαίοι και Κινέζοι πολίτες. Στην επιχείρηση συμμετείχαν άνδρες των Ειδικών Δυνάμεων, που αποβιβάστηκαν στην ξηρά για να ασφαλίσουν τον χώρο συγκέντρωσης των αμάχων προς εκκένωση. Οι δύο επιχειρήσεις στη Λιβύη ενίσχυσαν τον σταθεροποιητικό ρόλο της Ελλάδας στην Κεντρική Μεσόγειο και έβαλαν τα θεμέλια για μια πιο ενεργητική παρουσία των Ενόπλων Δυνάμεων στο εγγύς γεωπολιτικό περιβάλλον.
2021
Αφγανιστάν
Η επιχείρηση απεγκλωβισμού των Αφγανών διερμηνέων και των οικογενειών τους δεν είχε θετική κατάληξη τον Αύγουστο του 2021. Η χαοτική κατάσταση στο αεροδρόμιο της Καμπούλ δεν επέτρεψε την προσγείωση του ελληνικού κυβερνητικού αεροσκάφους που είχε σταλεί για τη μεταφορά τους στην Αθήνα. Παρά τις επίμονες προσπάθειες του υπουργείου Εξωτερικών, δεν ήταν επιτυχής ούτε η προσπάθεια διαφυγής τους μέσω πακιστανικού εδάφους. Τελικά με τη συνδρομή μιας ξένης μη κυβερνητικής οργάνωσης, δεκαοκτώ Αφγανοί (ανάμεσα τους δύο αξιωματικοί-απόφοιτοι της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων) κατόρθωσαν να φτάσουν στη χώρα μας μέσω Τιφλίδας τον Οκτώβριο του 2021. Συνολικά η επιχείρηση κρίνεται ως επιτυχημένη, αφού η Αθήνα τήρησε τη δέσμευσή της να σώσει τις ζωές εκείνων που παρείχαν υπηρεσίες στην ελληνική δύναμη Αφγανιστάν.
2022
Ουκρανία
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, τον Φεβρουάριο του 2022, έπιασε εξαπίνης πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Παρά τις πολύ δύσκολες συνθήκες, οι επτά επιχειρήσεις «Νόστος» απεγκλώβισαν Ελληνες πολίτες από τη Μαριούπολη, την Οδησσό, το Κίεβο και άλλες πόλεις της Ουκρανίας. Αν και δεν υπήρχε συμμετοχή των Ενόπλων Δυνάμεων στις συγκεκριμένες επιχειρήσεις, η Αθήνα πέτυχε να διασώσει δεκάδες διπλωμάτες, δημοσιογράφους και ναυτικούς που έφτασαν με αυτοκινητοπομπές στη Μολδαβία. Σχέδιο για μαζική εκκένωση της πολυπληθούς ελληνικής κοινότητας της Μαριούπολης δυστυχώς δεν εφαρμόστηκε, για διάφορους πρακτικούς λόγους. Πάντως, η προστασία των ομογενών στην Ουκρανία παραμένει ηθική υποχρέωση και καθήκον του ελληνικού κράτους.
Ο κ. Μάνος Καραγιάννης είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Reader στη Διεθνή Ασφάλεια στο King’s College London. Το νέο του βιβλίο «Αποτροπή και Αμυνα» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.