«Η επόμενη παγκόσμια υπερδύναμη δεν θα είναι εκείνη που νομίζετε», σημειώνει – με γριφώδη διάθεση – το περιοδικό Foreign Policy, επικαλούμενο ως πηγή έμπνευσης το περιεχόμενο ομιλίας που εκφώνησε πρόσφατα ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Ιαν Μπρέμερ (Eurasia Group/Gzero) στο πλαίσιο των συνεδρίων TED.
«Ποιος διοικεί τον κόσμο;», διερωτάτo, από την πλευρά του, ο 53χρονος Μπρέμερ, υποστηρίζοντας ότι η απάντηση στην εν λόγω ερώτηση μπορεί άλλοτε να ήταν εύκολη πλην όμως όχι πια.
Ενας, δύο, πολλοί πόλοι
Οι άνω των 45 ετών μεγάλωσαν σε έναν κόσμο «διοικούμενο» από δύο πόλους, με τις ΗΠΑ να κυριαρχούν στη μία πλευρά του «διπολικού» φάσματος και τη Σοβιετική Ένωση στην άλλη.
Με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ ωστόσο, οι Ηνωμένες Πολιτείες απέμειναν πίσω ως η μόνη υπερδύναμη, απολαμβάνοντας αυτό που ήδη από το 1990 ο βραβευμένος με Pulitzer Τσαρλς Κράουτχαμερ θα αποκαλούσε «unipolar moment» μέσα από τις σελίδες τότε της Washington Post και του περιοδικού Foreign Affairs.
H «μονοπολική στιγμή» της αδιαφιλονίκητης αμερικανικής ηγεμονίας θα είχε, όμως, και εκείνη ημερομηνία λήξης.
Πότε έληξε αυτή η «στιγμή»; Ως προς αυτό, οι απόψεις διίστανται αν και συγκλίνουν.
Γράφοντας στο περιοδικό Newsweek πέρυσι για ακριβώς αυτό το θέμα: «το τέλος της μονοπολικής στιγμής» («The End of the Unipolar Moment»), ο συντηρητικός Αμερικανός σχολιαστής Τζος Χάμερ τοποθετούσε χρονικά «τα πρώτα σημάδια κατάρρευσης της μονοπολικής τάξης» γύρω στα έτη 2010 με 2012. Ο «χειμώνας» που διαδέχθηκε την – εκ του αποτελέσματος αποτυχημένη – «Αραβική Άνοιξη» θα αναδιαμόρφωνε το τοπίο διεθνώς, σε συνδυασμό βέβαια και με την άνοδο της (ήδη από τον Δεκέμβριο του 2001 ανήκουσας στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου) Κίνας.
«Πριν από περίπου 15 χρόνια, ο κόσμος άλλαξε και πάλι – και έγινε περισσότερο περίπλοκος. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν ενδιαφέρονταν πια στον ίδιο βαθμό να (σ.σ. συνεχίσουν να) είναι ο αστυνομικός της υφηλίου, ο αρχιτέκτονας του παγκόσμιου εμπορίου, ο ένθερμος υποστηρικτής των παγκόσμιων αξιών. Ενώ στον αντίποδα άλλες χώρες, που αποκτούσαν μεγαλύτερη ισχύ, μπορούσαν όλο και περισσότερο να αγνοούν κανόνες που δεν τους άρεσαν και, περιστασιακά, να θέτουν κανόνες οι ίδιες», αναφέρει από την πλευρά του ο Μπρέμερ.
Οι τρεις παράγοντες πίσω τις κρίσεις του σήμερα
Σύμφωνα με τον πρόεδρο του ομίλου συμβούλων Eurasia Group, όλες οι μεγάλες γεωπολιτικές κρίσεις της τρέχουσας περιόδου (ο πόλεμος στην Ουκρανία, η ένταση γύρω από την Ταϊβάν, οι κόντρες των δυτικών με το Ιράν και τη Βόρεια Κορέα) απορρέουν κατά βάση, άμεσα ή έμμεσα, από τρία γεγονότα:
- τη μη-ένταξη της παρακμάζουσας Ρωσίας στην υπό δυτική ηγεσία διεθνή τάξη πράγματων,
- την ανεπιτυχή ένταξη της Κίνας στους υπό δυτική ηγεσία διεθνείς οργανισμούς/θεσμούς,
- και την «απώλεια» των δεκάδων εκατομμυρίων δυτικών ψηφοφόρων που αγνοήθηκαν από τις ελίτ την περίοδο της φαινομενικώς ανέφελης παγκοσμιοποίησης.
Η Μόσχα έμεινε στην «απέξω» την μεταψυχροπολεμική περίοδο και τώρα (αντ)επιτίθεται ωσάν «πληγωμένο» – και ως εκ τούτου περισσότερο επικίνδυνο – «ζώο» σπέρνοντας χάος.
Η Κίνα, από την άλλη πλευρά, ενετάχθη μεν στις δυτικοκεντρικές δομές του διεθνούς εμπορίου πλην όμως δεν ενσωματώθηκε με τον τρόπο θα ενδεχομένως να φιλοδοξούσαν κάποιοι πίσω στην Ουάσιγκτον, ούτε αμερικανοποιήθηκε/δυτικοποιήθηκε.
Όσο για τους «αγνοημένους» της παγκοσμιοποίησης, εκείνοι δείχνουν σαν να έχουν διαποτιστεί πια από μια «αθεράπευτη» δυσπιστία απέναντι στους εκάστοτε κυβερνώντες αλλά και στην ίδια τη δημοκρατία, μια δυσπιστία που καθίσταται τοξικότερη μέσα σε ένα περιβάλλον social-mediaκης πόλωσης, διασποράς ψευδών ειδήσεων, αξιακής σύγχυσης και αστάθειας.
Οι τρεις «τάξεις» του μέλλοντος
«Οι κρίσεις δεν έχουν να κάνουν με μεμονωμένους ηγέτες αλλά αποτελούν δομικό χαρακτηριστικό του γεωπολιτικού τοπίου», σχολιάζει ο Μπρέμερ, προτού στρέψει το βλέμμα στο μέλλον επιχειρώντας μια πρόβλεψη αναφορικά με όσα έπονται.
«Η επερχόμενη παγκόσμια τάξη πραγμάτων θα είναι κάτι πολύ διαφορετικό από αυτό που έχουμε συνηθίσει», συνεχίζει.
Ο Μπρέμερ «βλέπει» να αναδύονται όχι μία αλλά τρεις διαφορετικές τάξεις πραγμάτων, τάξεις που διακρίνονται μεν η μία από την άλλη αλλά και επικαλύπτονται: η στρατιωτική, η οικονομική και η ψηφιακή.
Ασφάλεια – στρατός
Στο επίπεδο της ασφάλειας, οι ΗΠΑ είναι ο απόλυτος κυρίαρχος. «Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι η μόνη χώρα που μπορεί να στείλει στρατιώτες, ναύτες και στρατιωτικό υλικό σε κάθε γωνιά της υφηλίου. Κανείς άλλος δεν την πλησιάζει σε αυτό. Ο ρόλος της Αμερικής είναι μάλιστα σήμερα σε αυτό το μέτωπο πιο ουσιαστικός – και περισσότερο κυρίαρχος – από ό,τι ήταν πριν μια δεκαετία», σημειώνει ο Μπρέμερ.
Σύμφωνα με τον επικεφαλής του Euraria Group, η Κίνα προφανώς ενισχύεται και εκείνη στρατιωτικά αλλά κυρίως στην περιοχή της Ασίας, ενώ οι Ευρωπαίοι εξαρτώνται σήμερα ακόμη περισσότερο από τους Αμερικανούς από ό,τι στο παρελθόν και οι Ρώσοι μετρούν δυσβάσταχτες για τους ίδιους απώλειες στο μέτωπο της Ουκρανίας.
«Ναι, η Κίνα και η Ρωσία έχουν πυρηνικά όπλα» αλλά «η χρήση τους θα ισοδυναμούσε με αυτοκτονία», σημειώνει.
Οικονομία – εμπόριο
Η στρατιωτική υπεροχή των ΗΠΑ, ωστόσο, δεν επιτρέπει στην Ουάσιγκτον να ορίσει παράλληλα και τους κανόνες της παγκόσμιας οικονομίας, καθώς το τοπίο στο μέτωπο της οικονομίας δεν είναι μονοπολικό όπως στο πεδίο της ασφάλειας αλλά πολυπολικό.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ως η μεγαλύτερη ενιαία αγορά στον κόσμο), η Ιαπωνία (ως η τρίτη μεγαλύτερη οικονομία παγκοσμίως) και η Ινδία (ως ραγδαία ανερχόμενο μέγεθος) ασκούν αξιοσημείωτη επιρροή στις οικονομικές εξελίξεις διεθνώς. Ενώ αξιοσημείωτη εξακολουθεί να είναι παράλληλα, παρά τις όποιες τάσεις αποσύνδεσης, και η σινοαμερικανική οικονομική αλληλεξάρτηση, με τον όγκο των διμερών σινοαμερικανικών εμπορικών συναλλαγών να ανεβαίνει σημειώνοντας νέα ρεκόρ κάθε χρονιά που περνά.
«Ποιος ψυχρός πόλεμος; Το εμπόριο των ΗΠΑ με την Κίνα σημειώνει νέο υψηλό», έγραφε χαρακτηριστικά ο Νταγκ Πάλμερ στο αμερικανική «έκδοση» του Politico τον περασμένο Φεβρουάριο, με το βλέμμα στραμμένο στις σινοαμερικανικές συναλλαγές του 2022, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν παράλληλα και οξυνόμενα ανταγωνιστικές τάσεις στο μέτωπο της οικονομίας, των τεχνολογιών αιχμής και του εμπορίου, τάσεις πολλές από τις οποίες προέρχονται μάλιστα από τον χώρο της ασφάλειας.
«Οι Ηνωμένες Πολιτείες θέλουν να ορίσουν ολοένα περισσότερους τομείς της οικονομίας ως κρίσιμους για την εθνική ασφάλεια και, σε αυτό το πλαίσιο, πιέζουν κι άλλες χώρες να ευθυγραμμίσουν τις πολιτικές τους κατά τρόπο ανάλογο αναφορικά με τους ημιαγωγούς, τα κρίσιμα μέταλλα, το TikTok κ.ά. Από την πλευρά της, η Κίνα θέλει να χρησιμοποιήσει την εμπορική της δύναμη για να ενισχύσει τη διπλωματική της επιρροή. Ωστόσο, Ευρώπη, Ινδία, Ιαπωνία κ.ά. θέλουν να διασφαλίσουν ότι ασφάλεια και οικονομία δεν θα κυριαρχούν η μία έναντι της άλλης – και πιθανότατα θα τα καταφέρουν», αναφέρει ο Μπρέμερ.
Το ψηφιακό πεδίο
Σύμφωνα με τον πρόεδρο του Eurasia Group, υπάρχει ωστόσο πια και «μια τρίτη, ταχέως αναδυόμενη τάξη πραγμάτων που σύντομα θα ασκεί μεγαλύτερη επιρροή από τις άλλες: η ψηφιακή». Το ιδιαίτερο μάλιστα με αυτό το ψηφιακό πεδίο είναι ότι προς το παρόν εκεί δεν «κυριαρχούν» κράτη αλλά ιδιωτικές εταιρείες.
Σύμφωνα με τον Μπρέμερ, οι μεγαλύτεροι ιδιωτικοί τεχνολογικοί κολοσσοί της υφηλίου (Big Tech) ελέγχουν πια «δομές» της κοινωνίας, της οικονομίας και της εθνικής ασφάλειας που άλλοτε ελέγχονταν κατά αποκλειστικότητα από τα κράτη. Μάλιστα η δύναμη αυτών των κολοσσών ενισχύεται πια ολοένα περισσότερο καθώς ο αναλογικός/φυσικός κόσμος μετακομίζει στην ψηφιακή σφαίρα, εκεί όπου ιδιωτικοί τεχνολογικοί κολοσσοί (όπως οι Google/Alphabet, Facebook/Meta, Amazon, Microsoft κ.ά.) ασκούν «κυριαρχία» ελέγχοντας αλγόριθμους, δεδομένα, πλατφόρμες (επικοινωνίας, ηλεκτρονικού εμπορίου κ.ά.) και εργαλεία (τεχνητής νοημοσύνης/AI κ.ά.).
Μένει, βέβαια, να φανεί ποια πορεία θα ακολουθήσουν οι τεχνολογικοί κολοσσοί τα επόμενα χρόνια, και εάν αυτή η πορεία θα είναι αυτόνομη/υπερεθνική/επιχειρηματική ή ελεγχόμενη/υπαγορευόμενη από ανταγωνιζόμενα μεταξύ τους εθνικά κράτη.
Ο Ιαν Μπρέμερ είχε αναφερθεί στο ίδιο θέμα προ διετίας, μέσω άρθρου που είδε δημοσιεύσει το 2021 στο περιοδικό Foreign Affairs με τον τίτλο «The Technopolar Moment: How Digital Powers Will Reshape the Global Order», γράφοντας τότε για τις «ψηφιακές δυνάμεις» που «θα αναμορφώσουν την παγκόσμια τάξη πραγμάτων».
Κράτη ή εταιρείες;
Ο Μπρέμερ υποστήριζε τότε ότι οι τεχνολογικοί κολοσσοί θα πρέπει να γίνονται αντιληπτοί και ως «γεωπολιτικοί παίκτες» («geopolitical actors») ικανοί να επηρεάζουν με τις (αλγοριθμικές, ρυθμιστικές, ελεγκτικές κ.ά.) επιλογές τους τις εξελίξεις διεθνώς, είτε μιλάμε για πολέμους και υβριδικές απειλές είτε για εκστρατείες προπαγάνδας και κυβερνοεπιθέσεις.
Με την άποψη του Μπρέμερ είχε ωστόσο τον Νοέμβριο του 2021 διαφωνήσει ο καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Harvard, Στίβεν Μ. Ουόλτ.
«Ποιος περιμένετε ότι θα υπάρχει σε 100 χρόνια από σήμερα; Το Facebook ή η Γαλλία; Η Apple ή η Αργεντινή; Η Microsoft ή το Μεξικό;», διερωτάτο, εν είδει προβληματισμού, ο Ουόλτ μέσα από τις σελίδες του περιοδικού Foreign Policy («Big Tech Won’t Remake the Global Order»), υπογραμμίζοντας ότι τα κράτη θα συνεχίσουν, σε κάθε περίπτωση, να είναι κατέχουν «τη νόμιμη χρήση βίας» και τον έλεγχο της έννομης τάξη στις περιοχές όπου βρίσκονται εγκατεστημένοι οι servers των τεχνολογικών κολοσσών.