«Το Σαχέλ αποτελεί στρατηγική προτεραιότητα για την ΕΕ και τα κράτη μέλη της», διεμήνυαν οι ευρωπαϊκές ηγεσίες τον Μάιο του 2019, υπογραμμίζοντας ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση «θα συνεχίσει να δίνει προτεραιότητα και να λαμβάνει τις ενδεδειγμένες πρωτοβουλίες» σε αυτήν την – υποσαχάρια ως επί το πλείστον – γεωγραφική περιοχή, μια ζώνη γης που διατρέχει την αφρικανική ήπειρο από τη Σενεγάλη στα δυτικά έως και την Ερυθραία στα ανατολικά.
Με κοινή τους δήλωση στις 28 Απριλίου του 2020, οι ηγεσίες της ΕΕ και τα κράτη μέλη της Ομάδας των Πέντε του Σαχέλ (Μπουρκίνα Φάσο, Τσαντ, Μάλι, Μαυριτανία, Νίγηρας) θα έρχονταν, μάλιστα, να «επιβεβαιώσουν» αυτήν «τη δέσμευσή τους υπέρ της ασφάλειας, της σταθερότητας και της ανάπτυξης».
Πέντε πραξικοπήματα σε τρία χρόνια
Ωστόσο έκτοτε, από την άνοιξη του 2020 και έπειτα, μέσα σε ένα διάστημα περίπου τριών ετών, στην περιοχή του Σαχέλ σημειώθηκαν πέντε πραξικοπήματα: στο Μάλι (Αύγουστος 2020), στο Τσαντ (Απρίλιος 2021), στη Μπουρκίνα Φάσο (δύο φορές: τον Ιανουάριο του 2022 και ξανά τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς) και, πιο πρόσφατα, στον Νίγηρα (Ιούλιος 2023).
Οι Ευρωπαίοι φεύγουν…
Μέσα στο ίδιο διάστημα, Ευρωπαίοι διπλωμάτες (κυρίως πρέσβεις της Γαλλίας αλλά και ο Γερμανός πρεσβευτής στην περίπτωση του Τσαντ) θα καλούνταν να αποχωρήσουν από το Μάλι, την Μπουρκίνα Φάσο, το Τσαντ και τον Νίγηρα, τις χώρες δηλαδή όπου σημειώθηκαν τα πραξικοπήματα. Θα τους το ζητούσαν όχι τα δικά τους ΥΠΕΞ, για λόγους ασφαλείας, αλλά οι πραξικοπηματίες για τους οποίους ορισμένοι από τους δυτικούς πρέσβεις είναι πια personae non gratae.
Μέσα στο ίδιο διάστημα, η γαλλική στρατιωτική Επιχείρηση Barkhane, που «έτρεχε» επί σειρά ετών (2014-2022) ενάντια στους τζιχαντιστές στην περιοχή του Σαχέλ, έλαβε τέλος. Ενώ και η ευρωπαϊκή Takuba Task Force, που είχε αναλάβει δράση για μια διετία στο Μάλι (2020 – 2022), είχε ανάλογη μοίρα καθώς τερματίστηκε…
«Η ΕΕ επαναλαμβάνει ότι καταδικάζει απερίφραστα το πραξικόπημα στον Νίγηρα που μόνο αρνητικές συνέπειες μπορεί να έχει στην ευημερία και την ασφάλεια του νιγηρικού λαού και στην περιφερειακή σταθερότητα», δήλωσε ο Ζοζέπ Μπορέλ τον περασμένο Αύγουστο, μιλώντας εξ ονόματος της ΕΕ.
«Η Ευρωπαϊκή Ένωση επαναλαμβάνει ότι καταδικάζει απερίφραστα το πραξικόπημα στο Μάλι», δήλωνε ο Μπορέλ τον Ιούνιο του 2021.
The European Union does not recognise and will not recognise the authorities resulting from the putsch in #Niger.
The constitutional order needs to be fully restored, without delay.
We stand ready to support the upcoming decisions of @ecowas_cedeao
— Josep Borrell Fontelles (@JosepBorrellF) July 29, 2023
Εν έτει 2023 πια, τα δεδομένα έχουν ως εξής: οι πραξικοπηματίες παραμένουν στην εξουσία σε Μάλι (Ασιμί Γκοϊτά), Μπουρκίνα Φάσο (Ιμπαχίμ Τραορέ), Τσαντ (Μαχαμάτ Ιντρίς Ντεμπί) και Νίγηρα (Αμπντουραχμάν Τσιανί)… φέρνοντας σε δύσκολη θέση την ΕΕ η οποία καταδικάζει μεν φραστικά όσα έχουν συμβεί και αντιδρά – σε ορισμένες περιπτώσεις – με «στοχευμένες κυρώσεις» και «αυτόνομα περιοριστικά μέτρα», επιχειρώντας όμως παράλληλα να διατηρήσει ανοιχτούς τους όποιους διαύλους.
8 δισ. ευρώ από την ΕΕ μετά το 2014
Σημειώνεται, άλλωστε, ότι στη ζώνη του Σαχέλ η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ρίξει συνολικά αρκετά δισεκατομμύρια ευρώ τα περασμένα χρόνια μέσα από προγράμματα αρωγής (8 δισ. ευρώ μετά το 2014, όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης – ΕΥΕΔ) αλλά και σημαντικό πολιτικό/διπλωματικό κεφάλαιο στο πλαίσιο της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας – ΚΠΑΑ. Ενδεικτικές ως προς αυτό, οι πολυάριθμες ευρωπαϊκές αποστολές που έχουν τρέξει στη συγκεκριμένη περιοχή: EUCAP Sahel Mali, EU RACC Sahel, EUTM Mali, EUCAP Sahel Niger. Ενώ αρχής γενομένης από το 2013, η ΕΕ δημιούργησε και θέση ειδικού εντεταλμένου για το Σαχέλ (EUSR for the Sahel) στην οποία έχει τοποθετηθεί τα τελευταία χρόνια η – προερχόμενη κομματικά από το Κίνημα 5 Αστέρων – πρώην υφυπουργός Εξωτερικών της Ιταλίας Εμμανουέλα Ντελ Ρε.
«Η σχέση με την περιοχή του Σαχέλ και, ειδικότερα με τις χώρες της Ομάδας των 5 (Μπουρκίνα Φάσο, Τσαντ, Μάλι, Μαυριτανία, Νίγηρας) είναι στρατηγικής σημασίας για την ΕΕ όσον αφορά την ασφάλεια και τη σταθερότητα, τις δεσμεύσεις για το διεθνές κλίμα και τη βιώσιμη ανάπτυξη και τις μεταναστευτικές διαδρομές προς την Ευρώπη», γράφει στον ιστοχώρο της η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ), υπενθυμίζοντας την «ολοκληρωμένη στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Σαχέλ» που έχει παρουσιαστεί/υιοθετηθεί ήδη από το 2021.
Εν έτει 2023 ωστόσο, τα δεδομένα έχουν σε έναν βαθμό αλλάξει επί του πεδίου.
«Το 2023, η κρίση στην περιοχή του Σαχέλ εισήλθε στον δωδέκατο χρόνο της, προσλαμβάνοντας μια νέα, ανησυχητική διάσταση», γράφουν οι ερευνήτριες του ιταλικού Istituto Affari Internazionali – IAI, Φραντσέσκα Καρούσο και Φραντσέσκα Λένζι, προσεγγίζοντας την περιοχή του Σαχέλ ως «λυδία λίθο για τις σχέσεις ΕΕ – Αφρικής μέσα σε μια μεταβαλλόμενη παγκόσμια τάξη πραγμάτων».
Τρομοκρατικές επιθέσεις, πραξικοπήματα, ανταγωνισμοί…
«Τρομοκρατικές επιθέσεις σε Μπουρκίνα Φάσο, Μάλι και Νίγηρα, και διαδοχικά στρατιωτικά πραξικοπήματα εξακολουθούν να προκαλούν αστάθεια σε ολόκληρη την περιοχή. Ο αναδυόμενος ανταγωνισμός μεταξύ δυνάμεων όπως η Ρωσία και η Γαλλία έχει περιπλέξει περαιτέρω την περιφερειακή δυναμική, ιδιαίτερα μετά την άφιξη των Ρώσων μισθοφόρων της Ομάδας Wagner και την απόσυρση των γαλλικών στρατιωτικών δυνάμεων από το Μάλι. H Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) υιοθέτησε μεν μια ολοκληρωμένη στρατηγική για την περιοχή το 2021 αλλά εξακολουθεί να είναι ανεπαρκώς προετοιμασμένη να ανταποκριθεί σε αυτήν τη νέα διάσταση της κρίσης. Ωστόσο, η περιοχή του Σαχέλ συνεχίζει να έχει στρατηγική σημασία για την ΕΕ…», σημειώνουν στη σχετική ανάλυσή τους οι ερευνήτριες του ιταλικού IAI.
Η Ενωμένη Ευρώπη πήγε λοιπόν εκεί, στο Σαχέλ, με «φιλόδοξα» σχέδια… δοκιμάστηκε, ξόδεψε, βίωσε εκ του αποτελέσματος «ήττες» και πισωγυρίσματα… και πλέον συνεχίζει να το παλεύει. Δεν είναι μόνο το μπαράζ των πραξικοπημάτων μετά το 2020, είναι οι συνθήκες (αν)ασφάλειας που έχουν επιδεινωθεί στην εν λόγω περιοχή τα τελευταία χρόνια…
«H προηγούμενη χρονιά (σ.σ. 2022) ήταν η πλέον πολύνεκρη σε Μάλι και Μπουρκίνα Φάσο», υπογραμμίζουν οι αναλυτές του International Crisis Group, ενώ στο ίδιο «μοτίβο», μόνο τις τελευταίες εβδομάδες (Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2023), συνολικά εκατοντάδες άτομα (κυρίως στρατιώτες αλλά και άμαχοι) έχουν χάσει τη ζωή τους από επιθέσεις τζιχαντιστών σε Μάλι και Μπουρκίνα Φάσο.
«Μεγάλη αναταραχή, θαυμάσια κατάσταση»
«Μεγάλη αναταραχή, θαυμάσια κατάσταση», θα μπορούσε να πει κανείς, ανακαλώντας ως κλισέ την περίφημη κινεζική ρήση των Μάο Τσετούνγκ και Τσου εν Λάι.
Δυνάμεις, όπως η Τουρκία του Ερντογάν, έχουν επιχειρήσει άλλωστε, με ανάμεικτα αποτελέσματα, τα τελευταία χρόνια να επωφεληθούν από την αναταραχή σε άλλες περιοχές της υφηλίου, διεκδικώντας μεγαλύτερη επιρροή, στη Λιβύη (βλ. τουρκολιβυκά μνημόνια), στην Αίγυπτο (παίρνοντας εμφατικά θέση στο πλευρό της Μουσουλμανικής Αδελφότητας μετά την Αραβική Ανοιξη), στη Συρία (κατά του Άσαντ) και στον Καύκασο (υπέρ του Αζερμπαϊτζάν), μεταξύ άλλων.
Τι κάνει η Τουρκία στην Αφρική;
Όταν κοιτούν την τουρκική επιρροή στην Αφρική, οι περισσότεροι μιλούν για χώρες όπως είναι η Λιβύη, η Αλγερία και η Σομαλία.
«Το 2017, η Άγκυρα εγκαινίασε στρατιωτική βάση στο Μογκαντίσου, τη μεγαλύτερη βάση του είδους της εκτός Τουρκίας. Έχει, επίσης, εδραιωθεί σε λιμάνι στο Μογκαντίσου το οποίο θεωρεί κρίσιμο στο πλαίσιο της στρατηγικής της για την προβολή στρατιωτικής ισχύος σε βασικούς κόμβους της Ερυθράς Θάλασσας και του Ινδικού Ωκεανού. Η Τουρκία είναι πλέον ένας από τους σημαντικότερους ξένους παράγοντες στη Σομαλία», έγραφε, χαρακτηριστικά, η αναλύτρια Χάνα Αρμστρονγκ στον ιστοχώρο του International Crisis Group το καλοκαίρι του 2021.
Ερευνητές του ολλανδικού ινστιτούτου διεθνών σχέσεων Clingendael επιχειρούν, μέσα από τις σελίδες ανάλυσης που είδε το φως της δημοσιότητας προ εβδομάδων, να ξετυλίξουν το νήμα της τουρκικής εμπλοκής στο Σαχέλ, στρέφοντας το βλέμμα κυρίως σε Μάλι, Μπουρκίνα Φάσο και Νίγηρα.
«Την τελευταία δεκαετία, η Τουρκία επεξέτεινε σημαντικά την παρουσία της στην Αφρική, προκαλώντας ανησυχίες εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης ότι αυτή η (σ.σ. τουρκική) επιρροή μπορεί να υπονομεύσει την πολιτική της ΕΕ και των κρατών μελών της», γράφουν οι Αντριου Λίμποβιτς και Νιένκε βαν Χοϊκενλίνγκεν στον ιστοχώρο του ολλανδικού Clingendael.
Η Τουρκία έχει, εδώ και πάνω από δέκα χρόνια, πρεσβείες σε Μπαμάκο (από το 2010), Ουαγκαντουγκού (από το 2012) και Νιαμέι (επίσης από το 2012).
Ήδη από το 2005 (το οποίο ο Ερντογάν είχε ανακηρύξει «έτος της Αφρικής») αλλά κυρίως από το 2010 και έπειτα, έχει φροντίσει να εξαπλώσει αλλά και να εμβαθύνει σημαντικά την παρουσία της στην περιοχή του Σαχέλ. Πώς;
- Αναλαμβάνοντας έργα υποδομών
- Προχωρώντας σε επιχειρηματικού τύπου επενδύσεις (κυρίως στους τομείς των κατασκευών, της κλωστοϋφαντουργίας και της παραγωγής βάμβακος, των εξορύξεων και της εστίασης)
- Συστήνοντας και συντηρώντας εκπαιδευτικά ιδρύματα
- Προσφέροντας υποτροφίες σε φοιτητές για να σπουδάσουν στην Τουρκία
- Αξιοποιώντας ως μέσο διείσδυσης το «χαρτί» του Ισλάμ
- Ανεγείροντας και αναστηλώνοντας τεμένη
- Υπενθυμίζοντας τα δεινά της δυτικής αποικιοκρατίας, με διαθέσεις αντιδυτικισμού
- Επιχειρώντας να καλύψει τα όποια κενά ασφαλείας (τώρα που έφυγαν οι Γάλλοι), ως δύναμη ικανή να παράσχει πρακτικά αρωγή στις τοπικές Αρχές
- Προβάλλοντας προφίλ «περιφερειακής δύναμης»
- Αναπτύσσοντας ανθρωπιστική δράση
- Συστήνοντας και χρηματοδοτώντας ΜΚΟ
- Συνάπτοντας συμφωνίες αμυντικού χαρακτήρα, για την εκπαίδευση των εκεί ενόπλων δυνάμεων (αξιωματικοί από το Μάλι έχουν βρεθεί να σπουδάζουν για παράδειγμα σε στρατιωτικές σχολές στην Τουρκία μετά το 2018)
- Συνάπτοντας συμφωνίες για την πώληση μικρών όπλων, πυρομαχικών, τεθωρακισμένων οχημάτων, αντιαεροπορικών συστημάτων, συστημάτων παρακολούθησης, εκπαιδευτικών αεροσκαφών και drones (Bayraktar κ.ά.)
- Λανσάροντας απευθείας πτήσεις της Turkish Airlines από την Κωνσταντινούπολη σε Μπαμάκο (Μάλι), Νιαμέι (Νίγηρα) και Ουαγκαντουγκού (Μπουρκίνα Φάσο)
- Αναπτύσσοντας δεσμούς με τις εγχώριες ελίτ
- Διατηρώντας καλές σχέσεις με τους πραξικοπηματίες (ενδεικτικά, ο τότε ΥΠΕΞ της Τουρκίας, Μεβλούτ Τσαβούσογλου, ήταν ο πρώτος υψηλόβαθμος ξένος αξιωματούχος που συναντήθηκε με τη νέα ηγεσία του Μάλι μετά το πραξικόπημα του Αυγούστου του 2020)
«Η Τουρκία έχει ενισχύσει δραματικά τους δεσμούς ασφάλειας και τις επιχειρηματικές της σχέσεις με την Μπουρκίνα Φάσο υπό τον (σ.σ. πραξικοπηματία) Ιμπραχίμ Τραορέ», γράφουν, χαρακτηριστικά, οι αναλυτές του Clingendael.
Υποδομές και τεμένη
Τουρκικές εταιρείες (του ομίλου Summa, μεταξύ άλλων) βρίσκονται πίσω από μεγάλα πρότζεκτ που υλοποιήθηκαν τα περασμένα χρόνια στην περιοχή, πρότζεκτ όπως ήταν για παράδειγμα εκείνα: του νέου αεροδρομίου και του 5άστερου Radisson Blu Hotel & Conference Center στη Νιαμέι, του νοσοκομειακού συγκροτήματος Golden Life στο Μπαμάκο, και των αναστηλωμένων σουλτανικών/μουσουλμανικών μνημείων στην πόλη Αγκαντέζ στον Νίγηρα.
Η Τουρκία αναπτύσσει δράσεις στην περιοχή του Σαχέλ μέσα από φορείς όπως είναι: το Τουρκικό Συμβούλιο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων (DEİK), η Τουρκική Υπηρεσία Συνεργασίας και Συντονισμού – TİKA (που έχει τουλάχιστον 22 παραρτήματα/κέντρα συνολικά στην Αφρική, ένα εξ αυτών στον Νίγηρα), το εκπαιδευτικό Ίδρυμα Maarif (υπό τη διεύθυνση του οποίου έχουν πια περάσει και τα Collèges Horizons που διατηρούσε το δίκτυο Γιουλέν στο Μάλι) και η Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων Diyanet.
Μαθαίνοντας τουρκικά στην υποσαχάρια Αφρική…
Οι μαθητές που φοιτούν στα σχολεία τα οποία λειτουργούν υπό την ομπρέλα του Maarif Foundation στο Σαχέλ υπολογίζονται πια συνολικά σε πάνω από 4.000.
«Η Τουρκία προσπαθεί να δημιουργήσει μια ομάδα τουρκόφωνων (Αφρικανών) πρεσβευτών, οι οποίοι θα μπορούσαν να είναι και οι πρωτοπόροι της τουρκικής διείσδυσης στην Αφρική», δηλώνει πρώην πρέσβης της Τουρκίας, μιλώντας στους αναλυτές του ολλανδικού ινστιτούτου Clingendael υπό τον όρο της ανωνυμίας.
Drones
Αλλά και στο μέτωπο της Αμυνας, οι δεσμοί της Αγκυρας με την περιοχή του Σαχέλ έχουν ενισχυθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, μέσα από την υπογραφή συμφωνιών εκπαιδευτικού χαρακτήρα αλλά και μέσα από την πώληση οπλικών συστημάτων. Νίγηρας, Μάλι και Μπουρκίνα Φάσο έχουν αγοράσει, για παράδειγμα, drones από την Τουρκία.
Ο «φίλος» της Τουρκίας
Ειδικά στην περίπτωση της Μπουρκίνα Φάσο, οι εισαγωγές αμυντικού υλικού από την Τουρκία αυξήθηκαν από μόλις 277.000 δολ. που ήταν το 2020 σε σχεδόν 7 εκατ. δολ. το 2021… Κομβικό ρόλο στα εν λόγω ντιλ φέρεται μάλιστα να έχει διαδραματίσει ένας Αφρικανός επιχειρηματίας ονόματι Μαχαμαντού Μπονκούνγκου… ο πλουσιότερος άνθρωπος στην Μπουρκίνα Φάσο…
