Εικονογράφηση: Michael Kirki
Ακούστε το άρθρο
Στις 23 Αυγούστου του 1965, υπόμνημα της CIA, που αποχαρακτηρίστηκε το 2004, έγραφε: «Ο απώτερος στόχος του Πεκίνου στην Αφρική είναι να εγκαθιδρύσει κομμουνιστικά καθεστώτα υπό την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας. Προσώρας αλλά και στο εγγύς μέλλον, ωστόσο, οι Κινέζοι εργάζονται για τον περιορισμό ή την αποδυνάμωση των φιλοδυτικών και φιλοσοβιετικών επιρροών και να υποδαυλίσουν την άνοδο των ριζοσπαστικών εθνικιστικών καθεστώτων, φιλικών προς την κομμουνιστική Κίνα».
Το οκτασέλιδο υπόμνημα, στη συνέχεια, αναλύει εις βάθος τις προσπάθειες της Κίνας να επιβληθεί στην Αφρική –στον λεγόμενο, τότε, Τρίτο Κόσμο– στον απόηχο του ψυχροπολεμικού κλίματος Σοβιετικής Ενωσης – Δύσης, αλλά και τους ενδοκομμουνιστικού διαξιφισμούς Μόσχας – Πεκίνου. Οι μεταπολεμικές μεγάλες δυνάμεις είχαν, έτσι κι αλλιώς, βάλει στο στόχαστρο κάθε χώρα που είχε ανάγκη την ανάπτυξη – η Δύση, βέβαια, με το αποικιοκρατικό της παρελθόν, είχε πατήσει το πόδι της στην αφρικανική ήπειρο αιώνες πριν από τον 20ό.
Στην ανάλυση περί της Τανζανίας, ειδικότερα, με την οποία το Πεκίνο έχει από ετών αναπτύξει ιδιαίτερες σχέσεις, το υπόμνημα της υπηρεσίας πληροφοριών της Ουάσιγκτον αναφέρει: «Οι Κινέζοι διατηρούν στενές σχέσεις με την κυβέρνηση της Τανζανίας, παρέχοντάς της οικονομική και στρατιωτική βοήθεια, ενώ ιδιαίτερα στενή συνεργασία είχαν με τα πιο ριζοσπαστικά στοιχεία της κυβέρνησης. Η Τανζανία και η κομμουνιστική Κίνα έχουν ορισμένους κοινούς στόχους, όπως η υποστήριξη των ριζοσπαστών σε Κονγκό και Μοζαμβίκη».
Αφρική: Την ανάγκην… φιλοτιμίαν ποιουμένη
Εκτοτε, έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι της Ιστορίας. «Για να επιταχύνουν την ανάπτυξή τους, οι αφρικανικές χώρες στρέφονται στη λήψη ξένης βοήθειας. Είναι δύσκολο να συζητήσουμε την Αφρική και την εξωτερική βοήθεια χωρίς να αναφερθούμε στην Κίνα. Στον κόσμο της ανάπτυξης, η Κίνα έχει στρέψει την προσοχή και τους πόρους της στην αφρικανική ήπειρο. Τις τελευταίες δεκαετίες, η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας αύξησε σημαντικά τις επενδύσεις και ενίσχυσε τις υπάρχουσες σχέσεις με τα αφρικανικά έθνη. Μόνο κατά τη δεκαετία του 1990, το εμπόριο Κίνας-Αφρικής αυξήθηκε κατά 700%. Η Τανζανία είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα χώρας που λαμβάνει κινεζική προσοχή», έχει γράψει η Λούσι Τζέντρι του West Washington University σε πρόσφατη μελέτη της.
Το Πεκίνο εξακολουθεί να διατηρεί στενούς δεσμούς με το Νταρ ες Σαλάμ. Μάλιστα, ήδη από το 2022 έχει εγκαινιάσει το Mwalimu Julius Nyerere School of Leadership στην Κιμπάχα, 40 χιλιόμετρα έξω από την πρωτεύουσα της Τανζανίας, που χρηματοδοτήθηκε από τα έξι κυβερνώντα κόμματα των χωρών της Νότιας Αφρικής. Η πρόσθετη υποστήριξη (σ.σ. 40 εκατ. δολάρια, σύμφωνα με πληροφορίες) προήλθε από το κυβερνών κόμμα στο Πεκίνο μέσω του Τμήματος Διεθνών Συνδέσμων, της γραφειοκρατικής υπηρεσίας που είναι υπεύθυνη για την προώθηση της κινεζικής ιδεολογίας στο εξωτερικό και της διακομματικής διπλωματίας», όπως έχει γράψει ο Κέστερ Κεν Κλόμεγκα, ανεξάρτητος ερευνητής και σύμβουλος αφρικανικών υποθέσεων στη Ρωσία και την Ευρασιατική Ενωση. Τα έξι κυβερνώντα κόμματα που αναφέρει η συγκεκριμένη ανάλυση είναι εκείνα της Νοτίου Αφρικής, της Μοζαμβίκης, της Αγκόλας, της Ναμίμπια, της Ζιμπάμπουε και, φυσικά, της Τανζανίας.
Τις τελευταίες δεκαετίες, η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας αύξησε σημαντικά τις επενδύσεις και ενίσχυσε τις υπάρχουσες σχέσεις με τα αφρικανικά έθνη. Μόνο κατά τη δεκαετία του 1990, το εμπόριο Κίνας-Αφρικής αυξήθηκε κατά 700%.
Κι ενώ ο Ψυχρός Πόλεμος, όπως τουλάχιστον τον γνωρίζαμε, έχει καταρρεύσει από τη δεκαετία του ’90 με την πτώση του Σιδηρού Παραπετάσματος, το νέο ψυχροπολεμικό κλίμα αναδιατάσσει τις ισορροπίες με τη Ρωσία και την Κίνα από τη μια πλευρά και τη Δύση από την άλλη. Στο κέντρο αυτού του ιδιότυπου Ψυχρού Πολέμου, η αφρικανική ήπειρος είναι ένα νέο «πεδίο μάχης» για τις δύο πλευρές, κάτι που, εξάλλου, έχουμε δει να συμβαίνει στην υποσαχάρια Αφρική με τα –κατά κανόνα φιλορωσικά– πραξικοπήματα και την αύξηση του αντιδυτικού μένους, ιδίως του αντιγαλλικού, που ήταν και η μεγάλη αποικιοκρατική δύναμη της περιοχής.
Αλλωστε, έχουμε γράψει ήδη, τον περασμένο Δεκέμβριο, ο Τζο Μπάιντεν είχε φιλοξενήσει στην Ουάσιγκτον τη σύνοδο ΗΠΑ-Αφρικής. Το ίδιο έκανε και ο Βλαντιμίρ Πούτιν τον Ιούλιο. Ο Εμανουέλ Μακρόν έχει μεταβεί δεκάδες φορές στην Αφρική. Ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ έχει βρεθεί στην Αφρική τρεις φορές από τον Ιούλιο του 2022. Η αντιπρόεδρος των ΗΠΑ, Κάμαλα Χάρις, βρέθηκε επί εννέα ημέρες στην Αφρική τον περασμένο Μάρτιο, στις αρχές του 2023 η Αμερικανίδα υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ, Τζάνετ Γέλεν, έκανε δεκαήμερη επίσκεψη στην ήπειρο, ενώ και η Πρώτη Κυρία, Τζιλ Μπάιντεν, βρέθηκε στην ήπειρο τον Φεβρουάριο.
Η σχολή ηγετών και η άρνηση του Πεκίνου
Οσον αφορά την Κίνα, σύμφωνα με τη βάση δεδομένων του Diplomat, από το 2009 έχουν πραγματοποιηθεί 251 επισκέψεις Αφρικανών ηγετών στην Κίνα και 99 επισκέψεις Κινέζων αξιωματούχων σε αφρικανικές χώρες. Δέκα από αυτές τις επισκέψεις στην Κίνα έγιναν από την Τανζανία, ενώ από το Πεκίνο στο Νταρ ες Σαλάμ Κινέζοι αξιωματούχοι ταξίδεψαν οκτώ φορές, σύμφωνα πάντα με το Diplomat.
Το Πεκίνο, διά της πρεσβείας του στην Ουάσιγκτον, αρνείται οποιαδήποτε σχέση με τη σχολή που εκπαιδεύει ηγέτες, ωστόσο πρόσφατο ερευνητικό ρεπορτάζ του αμερικανικού Axios και του δανικού Politiken όχι μόνον αποδεικνύει το αντίθετο, αλλά ταυτόχρονα μας παρουσιάζει και τον τρόπο που εκπαιδεύονται τα στελέχη.
Στη σχολή, το ΚΚΚ διδάσκει πώς συγχωνεύεται το κυβερνών πολιτικό κόμμα και το κράτος, σηματοδοτώντας μια σαφή απόκλιση από τις προηγούμενες, πιο λεπτές προσπάθειες του Πεκίνου να ασκήσει επιρροή στη διεθνή σκηνή.
«Στη σχολή, το ΚΚΚ διδάσκει πώς συγχωνεύεται το κυβερνών πολιτικό κόμμα και το κράτος, σηματοδοτώντας μια σαφή απόκλιση από τις προηγούμενες, πιο λεπτές προσπάθειες του Πεκίνου να ασκήσει επιρροή στη διεθνή σκηνή. Η καλλιέργεια ενός φιλικού προς το αυταρχικό πολιτικό μπλοκ θα μπορούσε να βοηθήσει την Κίνα να αναδιαμορφώσει τους παγκόσμιους θεσμούς και να εγγυηθεί αγορές, καθώς οι δυτικές κυρώσεις επιδιώκουν να απομονώσουν κινεζικές βιομηχανίες. Eνα τέτοιο μπλοκ θα βοηθούσε επίσης το ΚΚΚ να εκτρέψει την κριτική για το ιστορικό του στα ανθρώπινα δικαιώματα και να κερδίσει διεθνή υποστήριξη για τα βασικά του συμφέροντα, όπως οι εδαφικές του διεκδικήσεις στη Νότια Σινική Θάλασσα», αναφέρει το δημοσίευμα των δύο μέσων.
Στα έγκατα της σχολής ηγετών
Η «βιτρίνα» του Mwalimu Julius Nyerere School of Leadership είναι η παροχή τεχνογνωσίας για την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη των αφρικανικών χωρών· εντούτοις, εξ όσων συνάγεται, η πραγματική δουλειά που λαμβάνει χώρα στα περίχωρα του Νταρ ες Σαλάμ είναι κυρίως πολιτική. Πρόκειται, όπως γράφεται, περί… εξαγωγής της αυταρχικής πολιτικής τεχνογνωσίας· ένας δούρειος ίππος κινεζικής επιρροής σε χώρες που κατά τεκμήριο δεν μπορούν να επιβιώσουν δίχως έξωθεν βοήθεια.
«Διοργανώνονται συνέδρια και διδάσκονται σύντομα μαθημάτων από Κινέζους δασκάλους που συνδέονται με κομματικές σχολές στην Κίνα. Στην Τανζανία, διδάσκουν κομματική διακυβέρνηση, κομματική πειθαρχία, μεθόδους κατά της διαφθοράς, τη Σκέψη του Σι Τζινπίνγκ (σ.σ. σύμφωνα με τους New York Times, αποτελεί σχέδιο για την εδραίωση και την ενίσχυση της εξουσίας σε τρία επίπεδα: το έθνος, το κόμμα και τον ίδιο τον Σι) και τρόπους ανακούφισης από τη φτώχεια. Το αφρικανικό προσωπικό, που λειτουργεί το σχολείο, δίνει διαλέξεις και σύντομα μαθήματα σε θέματα όπως ο παναφρικανισμός, ο εθνικισμός και η διαχείριση του δημόσιου τομέα. Μαζί, μοιράζονται μαθήματα από την επαναστατική τους ιστορία», λέει το δημοσίευμα του Axios και του Politiken.
Η Κίνα ως μονοκομματικός… μαγνήτης
Οι «σπουδαστές», πάντως, εμφανίζονται ενθουσιασμένοι με τα μαθήματα που διδάσκονται και τις εμπειρίες που ανταλλάσσουν. Βρίσκουν τρόπους, εξάλλου, να μπετονάρουν την ενός κόμματος αρχή ακόμα και στα πολυκομματικά τους συστήματα, στα οποία, παρά ταύτα, ένα είναι –κατά κανόνα– το κόμμα που διοικεί εδώ και δεκαετίες. «Δείτε το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας και τον τρόπο που εργάζεται», ανέφερε στο ίδιο ρεπορτάζ ο Κολίν Νγκουτζαπέουα, ανώτερο κομματικό στέλεχος της Λαϊκής Οργάνωσης Νοτιοδυτικής Αφρικής της Ναμίμπια. «Το Κόμμα δουλεύει χέρι χέρι [με την κυβέρνηση]. Αυτή είναι ανήκει στις πολύ σημαντικές πτυχές στις οποίες πρέπει να εργαστούμε και στη Ναμίμπια και σε άλλα αφρικανικά αδελφά κόμματα».
Μάλιστα, το ίδιο στέλεχος του κυβερνώντος κόμματος της Ναμίμπια, που διοικεί τη χώρα από τις αρχές του ’90, οπότε και είχε ανεξαρτητοποιηθεί από τη Νότια Αφρική, αναφέρει ότι αυτά τα διδάγματα είναι απολύτως κατάλληλα για εφαρμογή στη χώρα προέλευσής του, θεωρώντας ότι κόμμα και κυβέρνηση πρέπει να είναι ένα και το αυτό – όπως, άλλωστε, δίδαξε ο Λένιν στους απανταχού κομμουνιστές.
Οι διεθνείς αναλυτές κάνουν λόγο για την οικονομική αναγέννηση της μονοκομματικής Κίνας που μαγνητίζει τα αδελφά κόμματα της Αφρικής που θέλουν να βγουν από το τούνελ της φτώχειας και της ανθρωπιστικής κρίσης.
«Σε αναφορά του προς τη Λαϊκή Οργάνωση Νοτιοδυτικής Αφρικής της Ναμίμπια που έγραψε ο Νγκουτζαπέουα μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσης του κόμματος τον Ιούνιο, που περιήλθε εν γνώσει του Axios, υποσχέθηκε να “ξηλώσει τίγρεις”, “μύγες” και “να κυνηγήσεις αλεπούδες” στη Ναμίμπια, χρησιμοποιώντας τους ίδιους όρους που έχει χρησιμοποιήσει το ΚΚΚ για να περιγράψει τη σαρωτική καταστολή της διαφθοράς του Σι Τζινπίνγκ, την οποία χρησιμοποίησε τόσο για την καταπολέμηση της δωροδοκίας όσο και για την εξάλειψη πολιτικών αντιπάλων, εδραιώνοντας την εξουσία του».
Σε κάθε περίπτωση, οι διεθνείς αναλυτές κάνουν λόγο για την οικονομική αναγέννηση της μονοκομματικής Κίνας που μαγνητίζει τα αδελφά κόμματα της Αφρικής που θέλουν να βγουν από το τούνελ της φτώχειας και της ανθρωπιστικής κρίσης. Στον αντίποδα, όμως, το ζήτημα που προκύπτει είναι η μεγέθυνση του αυταρχισμού σε ήδη εύθραυστες, όπως λένε, δημοκρατίες. Μάλιστα, τις ίδιες ανησυχίες εκφράζει και το μεγαλύτερο αντιπολιτευτικό κόμμα της Τανζανίας, που βλέπει τη χώρα να κατρακυλά προς τη δικτατορία.
«Εφαρμόζουμε τα διδάγματα α λα καρτ»
Βέβαια, κομματικά στελέχη του κυβερνώντος κόμματος της Τανζανίας, του Chama Cha Mapinduzi, αναφέρουν ότι όσα διδάσκονται στο Mwalimu Julius Nyerere School of Leadership δεν είναι απαραίτητο ότι θα εφαρμοστούν κατά γράμμα και στη χώρα όπου εδρεύει η σχολή. Μάλιστα, ο Λουφούνιο Χουσεΐν, δημόσιος υπάλληλος της Τανζανίας, δηλώνει στο ίδιο ρεπορτάζ ότι η κυβέρνηση επιλέγει κάθε φορά ποια τεχνογνωσία είναι πιο πρόσφορη για την πολιτική που σχεδιάζει να υιοθετήσει η χώρα. Ο ίδιος, βέβαια, θεωρεί ότι το κινεζικό μοντέλο συγχώνευσης κράτους-κόμματος μόνο καλό θα κάνει στη χώρα του.
Οπως και να ’χει, οι αναλυτές, με τους οποίους συνομίλησαν τα δύο μέσα, κάνουν λόγο για «μία νέα εποχή» στην Αφρική και στις σχέσεις με την Κίνα. Βασίζονται, όπως φαίνεται, στο γεγονός ότι οι χώρες που συμμετέχουν στη σχολή θεωρούν εαυτές δημοκρατίες και, πιθανόν, το κινεζικό μοντέλο να συναντήσει εμπόδια. Τα ίδια εμπόδια, όμως, που θα συναντήσει η Δύση σε κάθε παρόμοια κίνηση επιρροής στην ούτως ή άλλως πολύπαθη αφρικανική ήπειρο.