Την Πρωτομαγιά του 2004, η Ε.Ε. έζησε τη δική της Μεγάλη Εκρηξη: τα 15 κράτη-μέλη έγιναν μεμιάς 25 και ο πληθυσμός της Eνωσης αυξήθηκε κατά 75 εκατομμύρια, καθώς η μέχρι τότε δυτικοευρωπαϊκή λέσχη κρατών διευρύνθηκε με τρεις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες (Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία), τέσσερα πρώην μέλη του Συμφώνου της Βαρσοβίας (Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία, Ουγγαρία), μία συνιστώσα της πρώην Γιουγκοσλαβίας (Σλοβενία) και δύο μεσογειακά νησιά (Κύπρος, Μάλτα). Στο ίδιο κύμα της διεύρυνσης καταχωρίστηκε η ένταξη άλλων δύο, βαλκανικών χωρών (Βουλγαρία, Ρουμανία), τρία χρόνια αργότερα.
Μια δεύτερη Μεγάλη Eκρηξη, που φιλοδοξεί να αυξήσει από 27 σε 36 ή και 37 τα κράτη-μέλη της Eνωσης (η οποία το προηγούμενο διάστημα κέρδισε την Κροατία, αλλά έχασε τη Βρετανία) δρομολογήθηκε από την άτυπη σύνοδο κορυφής της Γρανάδας, την Πέμπτη και την Παρασκευή που μας πέρασαν. Θεωρητικά και αν όλα πάνε καλά (ένα πελώριο «αν»), το νέο κύμα της διεύρυνσης θα περιλάβει τις οκτώ ήδη υποψήφιες χώρες: πέντε κράτη των Δυτικών Βαλκανίων (Σερβία, Βοσνία, Μαυροβούνιο, Βόρεια Μακεδονία, Αλβανία), την Ουκρανία και τη Μολδαβία, που απέκτησαν στάτους υποψήφιου μέλους μετά τη ρωσική εισβολή, και την αρχαιότερη, αλλά και περισσότερο προβληματική περίπτωση της Τουρκίας. Αλλες δύο χώρες, η Γεωργία και το Κόσοβο, ελπίζουν να μπουν και αυτές στη λίστα αναμονής, παρά τα τεράστια προβλήματα που θέτουν οι υποψηφιότητές τους λόγω ανοιχτών θεμάτων κυριαρχίας.
Σε πρώτη ματιά, η εγγραφή στην ημερήσια διάταξη της Ε.Ε. μιας τόσο μεγάλης και τόσο δύσκολης, από πάρα πολλές απόψεις, διεύρυνσης προκαλεί έκπληξη. Επιτέλους, η Eνωση έχει να αντιμετωπίσει πολύ πιο επείγοντα προβλήματα, όπως το μεταναστευτικό, που δοκιμάζει με πολύ επώδυνο τρόπο την εσωτερική της συνοχή και την αναθεώρηση του Συμφώνου Σταθερότητας, η εφαρμογή του οποίου είχε ανασταλεί επί πανδημίας, αλλά θα ξαναρχίσει, με ή χωρίς συμφωνία για αναθεώρηση, από 1/1/2024. Μέχρι τώρα, Παρίσι και Βερολίνο δεν έχουν καταλήξει σε συμφωνία για τους νέους δημοσιονομικούς κανόνες (η κακή προσωπική χημεία μεταξύ Εμανουυέλ Μακρόν και Oλαφ Σολτς δεν βοηθάει, όπως έγραψαν οι Financial Times), ενώ και μόνον η σκέψη για επαναφορά των δρακόντειων όρων του Συμφώνου για τα κρατικά χρέη και ελλείμματα σε περίοδο διαρκούς πτώσης της αγοραστικής δύναμης για τους πολλούς γεννάει εφιάλτες κοινωνικών εκρήξεων και πολιτικής αποσταθεροποίησης.
Eπειτα, στα Δυτικά Βαλκάνια, οι πληγές των πολέμων της δεκαετίας του ’90 είναι ακόμη ανοιχτές και τα εκκρεμή θέματα κυριαρχίας λειτουργούν ως ενεργά ηφαίστεια με περιοδικές αφυπνίσεις. Στις Βρυξέλλες, συνήθιζαν να μιλάνε για τρεις γόρδιους δεσμούς που έπρεπε να λυθούν (ή να κοπούν) με την εξής σειρά, κατά αυξανόμενη δυσκολία: Βόρεια Μακεδονία – Κόσοβο – Βοσνία. Η συμφωνία των Πρεσπών έλυσε τον πρώτο κόμβο από πλευράς Ελλάδας, αμέσως μετά όμως έθεσε βέτο στην ευρωπαϊκή πορεία των Σκοπίων η Σόφια, προβάλλοντας τις δικές της γλωσσικές και εθνικές ενστάσεις και παρά την ευρωπαϊκή μεσολάβηση η τελική στάση της Βουλγαρίας παραμένει αβέβαιη. Το θέμα του Κοσόβου αποπειράθηκαν να λύσουν πρώτα οι Αμερικανοί, οι οποίοι πρότειναν ανταλλαγή εδαφών μεταξύ Πρίστινας και Βελιγραδίου (το βόρειο Κόσοβο στους Σέρβους, το Πρέσεβο στους Αλβανούς) και ύστερα οι Γάλλοι και Γερμανοί, με την πρόταση για σχηματισμό ένωσης σερβικών δήμων στο βόρειο Κόσοβο (κάτι που θα μετέτρεπε την περιοχή σε κράτος εν κράτει). Ωστόσο, η νέα αλβανική ηγεσία του Αλμπιν Κούρτι απέρριψε τη συναλλαγή, κάτι που έφερε τις δύο πλευρές στα πρόθυρα του πολέμου ύστερα από την αιματηρή επιδρομή Σέρβων ενόπλων εναντίον Αλβανών αστυνομικών, στις 24 Σεπτεμβρίου. Οσο για τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, παραμένει ένα ασταθές προτεκτοράτο του ΝΑΤΟ, με μία από τις δύο συνιστώσες του, τη Σερβική Δημοκρατία (Srpska), να ψάχνει την ευκαιρία για να ενωθεί με τη μητέρα-πατρίδα.
Γάλλοι και Γερμανοί προσανατολίζονται σε μια Ενωση πολλών επιπέδων, με ριζική αναδιάρθρωση της ΚΑΠ και των περιφερειακών ταμείων.
Τέλος, σε αρκετές χώρες της Ενωσης η ιδέα της διεύρυνσης απωθεί την κοινή γνώμη για διάφορους λόγους στην κάθε μία. Η Γαλλία ήταν πάντα απρόθυμη για τη διεύρυνση προς Ανατολάς, προκρίνοντας τη σε βάθος ολοκλήρωση της Ενωσης, σε ομοσπονδιακή κατεύθυνση. Με τη σημερινή κοινωνική ατμόσφαιρα, φαίνεται εντελώς απίθανη η περίπτωση να ενέκρινε ο γαλλικός λαός μια διεύρυνση της Ενωσης με χώρες όπως η Τουρκία ή η Αλβανία. Eντονα επιφυλακτική στάση τηρούν επίσης η Ολλανδία, η Πορτογαλία και άλλα κράτη-μέλη.
Ποιος ήταν, λοιπόν, εκείνος ο παράγοντας που, σε πείσμα όλων αυτών, έφερε τη διεύρυνση στην κορυφή της ευρωπαϊκής ατζέντας; Η απάντηση είναι απλή: η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και η επιλογή της Ε.Ε. να συστρατευθεί με το Κίεβο και την Ουάσιγκτον εναντίον της Μόσχας. Η αποτελμάτωση της ουκρανικής αντεπίθεσης, που διανύει τον πέμπτο μήνα της και τα σημάδια κόπωσης και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού (νίκη του φιλορώσου Ρόμπερτ Φίτσο στη Σλοβακία, δυστοκία στο αμερικανικό Κογκρέσο για τη βοήθεια στο Κίεβο), αυξάνουν την πίεση. Οπως δήλωσε τη Δευτέρα Γάλλος υπουργός, υπό την προϋπόθεση της ανωνυμίας, στην εφημερίδα Le Monde: «Για να είμαστε ειλικρινείς, δεν επιβάλλουμε πρόσθετες κυρώσεις στη Ρωσία, δεν δίνουμε περισσότερη βοήθεια σε χρήμα και σε όπλα στην Ουκρανία. Τι μένει; Η υπόσχεση για τη μελλοντική ένταξη στην Ε.Ε. Είναι η πιο ισχυρή εγγύηση ασφαλείας που μπορούμε να δώσουμε».
Φαίνεται ότι ο κύβος ερρίφθη στις αρχές του καλοκαιριού, στο ξενοδοχείο Amigo των Βρυξελλών, σε ένα γεύμα εργασίας όπου παρευρέθησαν, όπως έγραψε η El Pais, οι ηγέτες Γαλλίας, Γερμανίας, Ολλανδίας, Ιταλίας, Ισπανίας και Πολωνίας. Ακολούθησε η συγκρότηση γαλλογερμανικής ομάδας εργασίας από 12 ειδικούς, που παρουσίασαν την πρότασή τους στις 18 Σεπτεμβρίου. Η βασική τους ιδέα είναι μια σταδιακή, ίσως και μερική ένταξη σε μια Ευρώπη ομόκεντρων κύκλων (κάτι που αποτελεί παλιά γαλλική ιδέα): Στον πρώτο κύκλο θα ανήκουν εκείνα τα μέλη που είναι πρόθυμα για ακόμη πιο βαθιά ολοκλήρωση, κατά το πρότυπο της Ευρωζώνης ή της ζώνης Σένγκεν. Στην επόμενη ζώνη θα εντάσσονται τα υπόλοιπα πλήρη μέλη, με λιγότερες δεσμεύσεις και δικαιώματα. Η τρίτη ζώνη θα περιλάβει τα κράτη που θα ανήκουν στον Ενιαίο Ευρωπαϊκό Χώρο (όπου βρίσκονται σήμερα η Ισλανδία, η Νορβηγία και το Λιχτενστάιν), με δυνατότητα να συμμετέχουν στην Ενιαία Αγορά, αλλά όχι και να εκπροσωπούνται στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, στην Κομισιόν και στο Ευρωκοινοβούλιο. Τέλος, η τέταρτη ζώνη θα είναι εκείνη της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Κοινότητας, που δημιουργήθηκε στον απόηχο του ουκρανικού πολέμου και αποσκοπεί σε συγκλίσεις πάνω σε συγκεκριμένα προβλήματα (π.χ. περιβάλλον, ενεργειακό κ.ά.) αλλά όχι σε ένταξη. Εύλογα υποψιάζεται κανείς ότι η Τουρκία και άλλες χώρες προορίζονται για τις δύο τελευταίες ζώνες.
Το βέτο
Σε κάθε περίπτωση, η γαλλογερμανική έκθεση μας προετοιμάζει για καθόλου εύκολες αποφάσεις. Μια Ευρώπη που σχεδιάστηκε για έξι μέλη και αύριο θα αριθμεί εξαπλάσια, δεν θα μπορεί να λειτουργεί εάν δεν καταργηθεί το βέτο και δεν λαμβάνονται αποφάσεις με ενισχυμένες πλειοψηφίες ακόμη και για τα ευαίσθητα θέματα της εξωτερικής πολιτικής και της φορολογίας, λένε οι 12 ειδικοί. Επιπλέον, θα πρέπει να αναθεωρηθούν ριζικά η Κοινή Αγροτική Πολιτική και τα περιφερειακά ταμεία, που καλύπτουν τα δύο τρίτα του κοινοτικού προϋπολογισμού. Με την ένταξη των νέων, φτωχότερων χωρών, σχεδόν όλα τα σημερινά κράτη-μέλη που είναι καθαροί εισπράκτορες κοινοτικής βοήθειας θα μετατραπούν σε καθαρούς δότες. Εσωτερικό έγγραφο της Κομισιόν που δημοσιεύτηκε από αρκετά μέσα εκτιμά πως μόνο η ένταξη της Ουκρανίας θα στοιχίσει στην Ε.Ε. 186 δισ. ευρώ, ενώ για το σύνολο των υπό ένταξη χωρών θα χρειαστούν 256 δισ. Με αυτά τα δεδομένα, ο δρόμος προς τη νέα διεύρυνση προβλέπεται μακρύς, γεμάτος εντάσεις και αμφίβολος.