Η Χαμάς «γεννήθηκε» στη Λωρίδα της Γάζας τον Δεκέμβριο του 1987, από τη «μήτρα» της εξ Αιγύπτου ορμώμενης Μουσουλμανικής Αδελφότητας, με φόντο τις φλόγες της πρώτης Ιντιφάντα που είχε ξεσπάσει μόλις λίγα 24ωρα νωρίτερα. Ηδη από τον Οκτώβριο του 1997, οι ΗΠΑ την έχουν κατατάξει μεταξύ των τρομοκρατικών οργανώσεων (Foreign Terrorist Organizations – FTOs).
Κι όμως, υπάρχουν χώρες-σύμμαχοι των Ηνωμένων Πολιτειών – όπως το Κατάρ, η Αίγυπτος και η Τουρκία – που στήριξαν, με τον τρόπο τους, τη Χαμάς όλα τα προηγούμενα χρόνια. Χώρες που συνεχίζουν να τη στηρίζουν, λιγότερο ή περισσότερο, πρακτικά ή επικοινωνιακά, εντός η εκτός εισαγωγικών.
Αντίφαση και παραφωνία ή μήπως αναγκαιότητα, προκειμένου να αποφευχθεί μια (ακόμη μεγαλύτερη) ανθρωπιστική κρίση, να κρατηθούν ανοιχτοί οι δίαυλοι και να μείνει (όσο το δυνατόν πιο) μακριά το Ιράν;
«Γιατί το Κατάρ υποστηρίζει τη Χαμάς;», ήταν ο τίτλος άρθρου που είχαν δημοσιεύσει οι Times of Israel… τον Σεπτέμβριο του 2014. Σχεδόν δέκα χρόνια μετά, με φόντο πια τις αιματηρές επιθέσεις της 7ης Οκτωβρίου και τον νέο πολύνεκρο κύκλο βίας στη Γάζα, το ερώτημα εκείνο επιστρέφει.
Η αρχή μιας σχέσης
Η απαρχή της σύσφιξης των δεσμών μεταξύ Κατάρ και Χαμάς θα μπορούσε να τοποθετηθεί χρονικά μέσα στις πυκνές και επεισοδιακές εξελίξεις του έτους 2006.
Το δεύτερο μισό του 2005, στη βάση παλαιότερης πρότασης του Αριέλ Σαρόν, το Ισραήλ αποχώρησε από τη Γάζα (βλ. «Disengagement Plan Implementation Law»), αποσύροντας στρατεύματα και ξηλώνοντας εποικισμούς.
Τον Ιανουάριο του 2006 ακολούθησαν εκλογές στα Παλαιστινιακά Εδάφη τις οποίες κέρδισε η Χαμάς με ποσοστό 44,45%. Τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς ωστόσο, Παλαιστίνιοι ένοπλοι, προερχόμενοι από τη Γάζα, επιτέθηκαν σε Ισραηλινούς στρατιώτες κοντά στο συνοριακό πέρασμα Κερέμ Σαλόμ, παίρνοντας όμηρο τον Ισραηλινό στρατιώτη Γκιλάντ Σαλίτ. Το Ισραήλ αντέδρασε εξαπολύοντας νέες στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά των Παλαιστινίων στη Γάζα («Επιχείρηση Καλοκαιρινή Βροχή») που ολοκληρώθηκαν τον Νοέμβριο του 2006 με τη στρατιωτική νίκη των Ισραηλινών. Χώρες όπως το Κατάρ, η Τουρκία και η Μαλαισία, είχαν σπεύσει τότε να πάρουν θέση στο πλευρό των Παλαιστινίων, αμβλύνοντας, με τη στήριξή τους, κάποιες από τις επιπτώσεις της ισραηλινής πολιορκίας.
Την περίοδο 2008 – 2009 θα ακολουθούσε, ωστόσο, ένας νέος πόλεμος στη Γάζα («Επιχείρηση Συμπαγές Μολύβι»), ανάμεσα στις ισραηλινές ένοπλες δυνάμεις από τη μία πλευρά και στους μαχητές της Χαμάς από την άλλη, οι οποίοι μαχητές της Χαμάς είχαν όμως εν τω μεταξύ, ήδη από το 2007, αναλάβει και τη διοίκηση του παράκτιου παλαιστινιακού θύλακα εκτοπίζοντας στρατιωτικά τη Φατάχ.
Τον Ιανουάριο του 2009, κι ενώ οι συγκρούσεις μαίνονταν στη Γάζα, πραγματοποιήθηκε στη Ντόχα μια έκτακτη σύνοδος κορυφής του Αραβικού Συνδέσμου. Το «ιδιαίτερο» με εκείνη τη σύνοδο ήταν ότι το Κατάρ, ως οικοδεσπότης, επέλεξε να προσκαλέσει, μεταξύ άλλων, τις ηγεσίες της Χαμάς (τον Χάλεντ Μεσάλ εν προκειμένω) αλλά και του Ιράν.
Για την ιστορία, σε εκείνη τη Σύνοδο είχαν πάρει μέρος και άλλοι, επιφανείς: ο Σύρος πρόεδρος Μπασάρ αλ Ασαντ, ο Τούρκος τότε πρωθυπουργός Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και ο Ιρανός πρόεδρος Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, μεταξύ άλλων. Κάπως έτσι λοιπόν, ο Μεσάλ βρέθηκε να κάθεται «για πρώτη φορά» στο ίδιο τραπέζι με τους ηγέτες της Μέσης Ανατολής, δίπλα στον εμίρη του Κατάρ σεΐχη Χαμάντ μπιν Χαλίφα αλ Θάνι, και το Κατάρ βρέθηκε από την πλευρά του να υπόσχεται βοήθεια εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων στη Γάζα. Λίγα χρόνια αργότερα μάλιστα, τον Οκτώβριο του 2012, ο αλ Θάνι θα γινόταν ο πρώτος ξένος ηγέτης που επισκέπτεται τη Γάζα υπό τη διοίκηση της Χαμάς, φτάνοντας εκεί μέσω Αιγύπτου (από το πέρασμα της Ράφα) και υποσχόμενος εκ νέου βοήθεια εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων για την ανοικοδόμηση της περιοχής. «Η επίσκεψη του εμίρη του Κατάρ στη Γάζα δίνει ώθηση στη Χαμάς», έγραφε τότε, τον Οκτώβριο του 2012, ο Guardian.
Σχεδόν 500 εκατ. δολ. ετησίως
«Το Κατάρ διαδραματίζει ζωτικό ρόλο στη Γάζα, είτε διευκολύνοντας την παροχή βοήθειας, είτε διαμεσολαβώντας. Το Ισραήλ δεν θα διακινδυνεύσει να χάσει αυτήν τη σχέση επειδή χρειάζεται το Κατάρ», δήλωνε ο Παλαιστίνιος ακαδημαϊκός Χάλεντ Χρουμπ πέρυσι στον ιστοχώρο Doha News.
Ο Ντιντιέ Μπιγιόν (του γαλλικού Ινστιτούτου Διεθνών και Στρατηγικών Σχέσεων – IRIS) υπολογίζει σε περίπου 30 εκατομμύρια δολ. μηνιαίως την οικονομική βοήθεια που στέλνει το Κατάρ στη Γάζα, μεταξύ άλλων και για τις πληρωμές των εκεί δημοσίων υπαλλήλων πολλοί από τους οποίους είναι μέλη της Χαμάς. «Η Ντόχα επιδοτεί τη Χαμάς με 360 έως και 480 εκατομμύρια δολάρια ετησίως. Με το ένα τρίτο αυτών των χρημάτων το Κατάρ αγοράζει αιγυπτιακά καύσιμα που το Κάιρο στη συνέχεια στέλνει στη Γάζα. Ενα άλλο τρίτο πηγαίνει σε φτωχές οικογένειες της Γάζας, ενώ το τελευταίο τρίτο πληρώνει τους μισθούς της γραφειοκρατίας της Χαμάς», έγραφε ο Χουσεΐν Αμπντουλ Χουσεΐν (του αμερικανικού Foundation for Defense of Democracies – FDD) στη Haaretz τον Μάιο του 2022.
Πράγματι, τα περασμένα χρόνια, το Κατάρ έχει συνολικά «ρίξει» πάνω από 1 δισ. δολ. ως βοήθεια προς τη Λωρίδα της Γάζας, ενώ παράλληλα έχει προωθήσει ως διαμεσολαβητής, μαζί με την Αίγυπτο σε κάποιες περιπτώσεις, και διαπραγματεύσεις που θα οδηγούσαν σε συμφωνίες (προσωρινής) εκεχειρίας.
«Η υποστήριξη του Κατάρ προς τη Χαμάς δεν περιορίστηκε, ωστόσο, μόνο σε οικονομικά ζητήματα. Το Κατάρ έδωσε στη Χαμάς έναν περιφερειακό ρόλο. Θεωρήθηκε η “νονά” της Χαμάς σε περιφερειακά και διεθνή fora», έγραφε ο Αντναν Αμπου Αμερ στον ιστοχώρο Al-Monitor προ δεκαετίας.
Με «έδρα» τη Ντόχα
Θα πρέπει να σημειωθεί, άλλωστε, ότι η πολιτική ηγεσία της Χαμάς (ο Ισμαήλ Χανίγια, ο Χάλεντ Μεσάλ κ.ά.), που είχε άλλοτε βρει καταφύγιο στη Δαμασκό, ζει εδώ και χρόνια στο Κατάρ, ενώ στη Ντόχα διατηρεί και πολιτικό γραφείο η παλαιστινιακή οργάνωση.
Από το Κατάρ η Χαμάς έχει λοιπόν πάρει πολλά τα τελευταία χρόνια. Τι δεν έχει πάρει, ή τουλάχιστον όχι στον βαθμό που θα ήθελε; Στρατιωτική βοήθεια. «Το Κατάρ, το οποίο φιλοξενεί τις πιο σημαντικές στρατιωτικές βάσεις των ΗΠΑ στην περιοχή, δεν μπορεί να παράσχει στη Χαμάς τη στρατιωτική υποστήριξη που χρειάζεται», έγραφε ο Αντναν Αμπου Αμερ το 2013.
Αντιφάσεις
Το Κατάρ λοιπόν, η πρώτη χώρα του Κόλπου που είχε αναπτύξει – μαζί με το Ομάν – εμπορικούς δεσμούς με το Ισραήλ αρχής γενομένης από το 1996, φιλοξενεί μεν αμερικανικά στρατεύματα (μια από τις μεγαλύτερες αμερικανικές βάσεις στη Μέση Ανατολή) αλλά και τους ηγέτες της Χαμάς την οποία έχει στηρίξει με δισεκατομμύρια δολάρια τα περασμένα χρόνια, αν και πρόκειται για μια οργάνωση που θεωρείται τρομοκρατική από τις ΗΠΑ και την Ευρωπαϊκή Ενωση. Αυτή η προφανής αντίφαση έχε, βέβαια, γίνει κατ’ επανάληψη θέμα στον διεθνή Τύπο.
«Γιατί ο σύμμαχός μας το Κατάρ φιλοξενεί τρομοκράτες της Χαμάς;», διερωτάτο ο Ρίτσαρντ Μίνιτερ, μέσα από τις σελίδες του περιοδικού Forbes τον Απρίλιο του 2017, υπογραμμίζοντας παράλληλα και την προβολή που έχει λάβει όλα τα προηγούμενα χρόνια η Χαμάς μέσα από το καταριανό ειδησεογραφικό δίκτυο Al Jazeera η έδρα του οποίου βρίσκεται στη Ντόχα.
Κι όμως, όταν ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Αντονι Μπλίνκεν πραγματοποίησε προ ημερών, στον απόηχο των επιθέσεων της 7ης Οκτωβρίου, μια περιοδεία εξπρές στη Μέση Ανατολή με στόχο να διασφαλίσει ότι δεν θα εξαπλωθεί η ένταση πέραν της Γάζας, επισκέφθηκε τη Ντόχα του Κατάρ όπου είχε συνάντηση με τον εμίρη Ταμίμ μπιν Χαμάντ αλ Θάνι, υιό του Χαμάντ μπιν Χαλίφα αλ Θάνι που είχε επισκεφθεί τη Γάζα το 2012.
Παραδόξως, μόλις λίγες ώρες αργότερα, στη Ντόχα θα είχαν συνάντηση και ο υπουργός Εξωτερικών του Ιράν, Χοσεΐν Αμίρ-Αμπντολαχιάν, με τον ηγέτη της Χαμάς, Ισμαήλ Χανίγια.
«Εργαζόμαστε εντατικά μαζί, για να εξασφαλίσουμε την απελευθέρωση των ομήρων, συμπεριλαμβανομένων των Αμερικανών πολιτών, που κρατούνται από τη Χαμάς», είπε ο Μπλίνκεν από τη Ντόχα. «Είμαι ευγνώμων για τη συμβολή του Κατάρ σε αυτήν την προσπάθεια» προσέθεσε, υπογραμμίζοντας ωστόσο (άραγε μόνον για λόγους επικοινωνιακούς ή και για λόγους ουσίας) ότι δεν γίνεται να συνεχιστούν οι business as usual σχέσεις του παρελθόντος με τη Χαμάς.
Η αξία του Κατάρ για τη Δύση
Όπως εξηγεί ωστόσο ο Τζέι Σόλομον σε ανάλυσή του στον ιστοχώρο Semafor, το Κατάρ υπήρξε πολύτιμο για τις ΗΠΑ τα περασμένα χρόνια, τόσο στο στρατιωτικό μέτωπο (από την αεροπορική βάση Αλ Ουντεΐντ/αλ Γιουντίντ του Κατάρ οι αμερικανικές δυνάμεις πραγματοποίησαν ουκ ολίγες επιχειρήσεις ενάντια στην αλ Κάιντα και στο ISIS τα περασμένα χρόνια) όσο και στο διπλωματικό (Καταριανοί διαμεσολαβητές διαδραμάτισαν τα περασμένα χρόνια καθοριστικό ρόλο στις επαφές με τους Ταλιμπάν, το Ιράν κ.ά.). Διόλου τυχαία, μόλις πέρυσι ο Αμερικανός πρόεδρος Τζο Μπάιντεν χαιρέτισε το κράτος του Κατάρ ως σημαντικό μη-νατοϊκό σύμμαχο των ΗΠΑ («major Non-NATO Ally of the United States»).
«Εάν θέλετε να επιτύχετε μια συμφωνία για την απελευθέρωση ομήρων, πηγαίνετε στο Κατάρ. Οι ΗΠΑ το γνωρίζουν αυτό», σημείωνε προ ημερών η Νικόλ Τζόνστον σε δική της ανάλυση για το δίκτυο Sky News.
Εμπρηστής, πυροσβέστης ή και τα δύο;
«Για κάποιους, το Κατάρ είναι εμπρηστής· για άλλους, είναι πυροσβέστης. Είναι δυνατόν, ωστόσο, να ισχύουν και τα δύο ταυτόχρονα», γράφει ο Στίβεν Κουκ (του αμερικανικού Council on Foreign Relations) στον ιστοχώρο του περιοδικού Foreign Policy, επιχειρώντας να δώσει απαντήσεις στο ερώτημα «γιατί οι ΗΠΑ ανέχονται τους δεσμούς της Χαμάς του Κατάρ». Πόσο σημαντική είναι η αεροπορική βάση του Αλ Ουντεΐντ φάνηκε ωστόσο και τον Αύγουστο του 2021, κατά την αποχώρηση των Αμερικανών από το Αφγανιστάν…
Επαφές με τη Χαμάς έχουν, όμως, και άλλοι σύμμαχοι των ΗΠΑ, νατοϊκοί όπως η Τουρκία του Ερντογάν αλλά και εταίροι του ΝΑΤΟ (στο πλαίσιο του Μεσογειακού Διαλόγου) όπως η Αίγυπτος του Σίσι.
«Η Χαμάς διατηρεί δεσμούς με περιφερειακές δυνάμεις και οργανισμούς στη Μέση Ανατολή. Είτε πρόκειται για χρηματοδότηση, είτε για στρατιωτική βοήθεια, είτε για ιδεολογική υποστήριξη, το παλαιστινιακό ισλαμιστικό κίνημα μπορεί να βασιστεί σε αρκετούς περιφερειακούς συμμάχους. Από τη Ντόχα, την Τεχεράνη ή την Άγκυρα, η υποστήριξη προς τη Χαμάς έρχεται με ποικίλες μορφές: οικονομικά, στρατιωτικά και ιδεολογικά», γράφει ο Ζαν Λικ Μουνιέ στον ιστοχώρο France24.
Οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι και η Αίγυπτος
Η Αίγυπτος συνδέεται ιστορικά με τη Χαμάς, μέσω της Μουσουλμανικής Αδελφότητας. «Στην Παλαιστίνη, οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι είχαν ήδη σπείρει τις επαναστατικές τους ιδέες από τη δεκαετία του 1930. Το 1987, με την πρώτη Ιντιφάντα, η επανάσταση παίρνει ευρύτερες διαστάσεις. Αιχμή του δόρατος των σουννιτών, που μάχονται κατά του Ισραήλ και του σιωνισμού, είναι τώρα η Χαμάς. Ενας Παλαιστίνιος Αδελφός Μουσουλμάνος, ο Αχμέντ Γιασίν, που έχει εκπαιδευτεί στο Κάιρο, γίνεται αρχηγός της οργάνωσης. Η δομή της Χαμάς περιλαμβάνει ένα πολιτικό και ένα στρατιωτικό σκέλος», γράφει η Αν Κλεμεντίν Λαρόκ στο βιβλίο της με τίτλο «Η Γεωπολιτική των Ισλαμισμών» (εκδ. Αγρα, μτφρ. Γιάννης Σιδέρης).
«Οι δεσμοί μεταξύ Αιγύπτου και Χαμάς είναι ιστορικοί – το παλαιστινιακό κίνημα είναι παρακλάδι της Μουσουλμανικής Αδελφότητας που είχε ιδρυθεί στην Αίγυπτο το 1928», αναφέρει από την πλευρά του ο Μουνιέ.
«Πλούσιο» παρασκήνιο
«Η Αίγυπτος και το Κατάρ έχουν ανοιχτούς παρασκηνιακούς διαύλους επικοινωνίας με τη Χαμάς. Υπάρχουν backchannels διαπραγμάτευσης, πάντοτε υπήρχαν. Το κύριο είναι με τους Αιγύπτιους οι οποίοι έχουν ανοιχτή επικοινωνία με τη Χαμάς. Τη μισούν, φυσικά, και κρατούν αποκλεισμένη τη Λωρίδα της Γάζας, αλλά οι αιγυπτιακές υπηρεσίες πληροφοριών έχουν συχνή επικοινωνία με τη Χαμάς. Αυτό τους επέτρεψε στο παρελθόν να διαπραγματευθούν εκεχειρίες και ανταλλαγές», δηλώνει ο Νατάν Σακς (Center for Middle East Policy – Brookings Institution) στον αμερικανικό ιστοχώρο Vox, ανακαλώντας ιστορικά γεγονότα όπως για παράδειγμα την απόπειρα δολοφονίας του Νάσερ από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα. «Για σχεδόν 40 χρόνια, η Μουσουλμανική Αδελφότητα στη Γάζα, που εν συνεχεία έγινε Χαμάς, δεν είχε επαρκή δύναμη για να αποτελέσει απειλή για την Αίγυπτο. Δεν συμμετείχαν καν στην πρώτη Ιντιφάντα», σημειώνει από την πλευρά του ο Ντάνιελ Μπάιμαν (Transnational Threats Project – Center for Strategic and International Studies), υπογραμμίζοντας ωστόσο ότι δεδομένα έχουν αλλάξει σε αυτό το μέτωπο ειδικά από το 2006 – 2007 και έπειτα.
Σύμφωνα με την ίδια ανάλυση, ο Αιγύπτιος πρόεδρος Αμπντέλ Φατάλ αλ Σίσι έχει μεν επικρίνει τη Χαμάς για τις σχέσεις της με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα αλλά επίσης έχει συντονίσει τις κινήσεις του με τις δικές της ενάντια στους μαχητές του ISIS στο Σινά για παράδειγμα. Είναι σαφές, δε, ότι, για λόγους ασφαλείας, το Κάιρο θέλει να έχει επιρροή σε μια περιοχή που βρίσκεται ακριβώς δίπλα στην Αίγυπτο όπως είναι η Γάζα, πολύ δε περισσότερο από τη στιγμή που αυτή η περιοχή θα μπορούσε να λειτουργήσει ως εστία αποσταθεροποίησης και για την ίδια την αιγυπτιακή ηγεσία (λόγω Μουσουλμανικής Αδελφότητας).
Ο Ερντογάν διεκδικεί ρόλο
Όσο για την τουρκική ηγεσία και τη δική της στάση, η στήριξη του Ερντογάν προς τη Χαμάς είναι πιο πολύ «ρητορική» και λιγότερο «πρακτική», όπως λέγεται.
«Σε σύγκριση με το Κατάρ και το Ιράν, η υποστήριξη της Τουρκίας είναι περισσότερο “πολιτική” και λιγότερο οικονομική ή στρατιωτική», δηλώνει ο Ντιντιέ Μπιγιόν (του γαλλικού γαλλικού Ινστιτούτου Διεθνών και Στρατηγικών Σχέσεων – IRIS), μιλώντας στον ιστοχώρο France24. Ο Ερντογάν έχει για παράδειγμα, από την πλευρά του, υποδεχθεί κατ’ επανάληψη τον Ισμαήλ Χανίγια της Χαμάς στην Τουρκία τα περασμένα χρόνια, διαφημίζοντας μάλιστα τις εν λόγω επαφές που αξιολογούνται προφανώς ως σημαντικές για μια χώρα που διεκδικεί ρόλο περιφερειακού πόλου εντός του σουνιτικού ισλάμ όπως είναι η «νέα Τουρκία» του ισλαμοσυντηρητικού Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP). Ο Τούρκος πρόεδρος βέβαια, από την άλλη πλευρά, επιδιώκει να έχει επαφές όχι μόνο με τη Χαμάς αλλά και με την Παλαιστινιακή Αρχή και τη Φατάχ τον ηγέτη της οποίας, Μαχμούντ Αμπάς, είχε υποδεχθεί στην Αγκυρα τον περασμένο Ιούλιο (μάλιστα σε εκείνη τη συνάντηση είχε πάρει μέρος και ο Χανίγια).
«Την τελευταία δεκαετία, στα δυτικά προάστια της Κωνσταντινούπολης έχουν βρει ασφαλές καταφύγιο εξόριστα μέλη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας της Αιγύπτου αλλά και αρκετά ανώτερα στελέχη της Χαμάς», γράφει ο Ντιέγκο Κουπόλο στο «Turkey recap».
«Τουρκικές ΜΚΟ παρέχουν ανθρωπιστική βοήθεια στη Γάζα, αλλά η υποστήριξη της Άγκυρας προς τη Χαμάς είναι κυρίως ρητορική», σχολιάζει από την πλευρά του ο δημοσιογράφος του δικτύου France24, Ουασίμ Νασρ.
Το Ισραήλ προτιμά την Αίγυπτο, όχι την Τουρκία
Σε ανάλογο πνεύμα, η Γκάλια Λίντενστραους, ανώτερη ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Μελετών Εθνικής Ασφάλειας (INSS) του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ, εκτιμά ότι εάν το Ισραήλ κληθεί να επιλέξει διαμεσολαβητή με τη Χαμάς, αυτός μάλλον θα είναι η Αίγυπτος και όχι η Τουρκία. «Ισραήλ και Αίγυπτος δεν συμφωνούν αναφορικά με την κατάσταση στη Γάζα, ωστόσο η Αίγυπτος είναι πιο κοντά στη θέση του Ισραήλ σε σχέση με τη Χαμάς από ό,τι η Τουρκία», σχολιάζει η Λίντενστραους, απαντώντας σε σχετική ερώτηση του ιστοχώρου the Media Line.
