Κατά πολλούς επιστήμονες η κλιματική μετανάστευση αποτελεί το σημαντικότερο πρόβλημα που θα αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα τις επόμενες δεκαετίες. Οι κλιματικοί μετανάστες αυξάνονται ετησίως κατά δεκάδες εκατομμύρια, ενώ υπάρχουν δυσοίωνες εκτιμήσεις που αναφέρουν ότι έως το 2050 θα έχουν ξεπεράσει ακόμη και το ένα δισεκατομμύριο, προκαλώντας άγνωστες κοινωνικοοικονομικές συνέπειες.
Σε αυτό το πλαίσιο, το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες σε συνεργασία με τη WWF Ελλάς εκπονεί ερευνητικό έργο –χρηματοδοτoούμενο από το European ClimateFoundation– με τίτλο «Κλιματικοί Πρόσφυγες», προκειμένου να συνδράμει στην επιστημονική έρευνα και να ανοίξει τη συζήτηση για τους κλιματικούς μετανάστες και στη χώρα μας.
«Η σκέψη για το συγκεκριμένο ερευνητικό έργο δημιουργήθηκε πριν από περίπου ένα χρόνο, καθώς συνεχώς επανερχόταν στην κουβέντα μας το πώς το κλίμα επηρεάζει την ανθρώπινη κινητικότητα. Θέλαμε να συζητήσουμε το γιατί οι άνθρωποι μετακινούνται, αφού δεν αρκεί πλέον μόνο η εξήγηση του πολέμου ή η πολιτική δίωξη. Φταίει και το περιβάλλον», δηλώνει στην «Κ» ο Λευτέρης Παπαγιαννακάκης, διευθυντής του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες.
Πολλά νησιωτικά κράτη, όπως τα νησιά Μάρσαλ, ήδη εξαφανίζονται.
Προς το παρόν, δεν υπάρχει νομική αναγνώριση και προστασία από το διεθνές δίκαιο όσων μεταναστεύουν για κλιματικούς λόγους, καθώς σύμφωνα με τη Συνθήκη της Γενεύης οι περιβαλλοντικές καταστροφές δεν αποτελούν λόγο ώστε κάποιος να λάβει άσυλο. Παρ′ όλα αυτά, όπως υποστήριξε ο κ. Παπαγιαννάκης, «μπορεί κάποιος να αναγκαστεί να εγκαταλείψει τον τόπο του εξαιτίας έντονης ξηρασίας, δηλαδή να μεταναστεύσει λόγω έλλειψης νερού, τροφής, ή επειδή δεν είχε πλέον γη για να καλλιεργήσει. Στο άμεσο μέλλον μπορεί να προκύψει ακόμη και εμφύλιος πόλεμος εξαιτίας της ανάγκης για πρόσβαση σε νερό ή πρώτες ύλες».
Το σίγουρο είναι ότι η κλιματική μετανάστευση αποτελεί ένα ζήτημα που η ανθρωπότητα ήδη αντιμετωπίζει. «Η διεθνής κοινότητα συζητάει από το 1990 ότι θα υπάρξουν κλιματικοί μετανάστες στο Βανουάτου εξαιτίας της ανόδου της στάθμης της θάλασσας. Και πράγματι, πριν από μερικές εβδομάδες η Αυστραλία έδωσε άδειες διαμονής και εργασίας σε κατοίκους του Βανουάτου γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο. Τα ζητήματα κλιματικής αλλαγής όμως, πιθανώς να εξελίσσονται πολύ πιο σύντομα τα επόμενα χρόνια. Αλλωστε, πολλά νησιωτικά κράτη, όπως τα νησιά Μάρσαλ, ήδη εξαφανίζονται», προσθέτει ο κ. Παπαγιαννακάκης.
Τα ακραία καιρικά φαινόμενα έδιωξαν 376 εκατ. ανθρώπους από τα σπίτια τους
Τα έως τώρα δεδομένα πάντως είναι δραματικά. Σύμφωνα με στατιστικά που δημοσίευσε πρόσφατα το Κέντρο Παρακολούθησης εσωτερικών μετατοπίσεων –τα οποία επικαλείται και η Υπηρεσία Ερευνας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (EPRS)–, περισσότεροι από 376 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν εγκαταλείψει αναγκαστικά τα σπίτια τους από το 2008 και έπειτα εξαιτίας ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως πλημμύρες, ανεμοθύελλες, σεισμοί και ξηρασίες. Μάλιστα, μόνο το 2022 μετανάστευσαν εξαιτίας περιβαλλοντικών συνθηκών 32,6 εκατομμύρια άνθρωποι, που είναι ο μεγαλύτερος αριθμός ο οποίος έχει καταγραφεί σε μια χρονιά.
Παράλληλα, η EPRS κρίνει ότι η μη νομική αναγνώριση των κλιματικών μεταναστών αποτελεί ένα «νομικό παράδοξο», το οποίο μπορεί να λυθεί μέσω της Διακήρυξης της Στοκχόλμης του 1972, όπου αναγράφεται ότι υπάρχει «ένα θεμελιώδες δικαίωμα στην ελευθερία, την ισότητα και τις κατάλληλες συνθήκες ζωής σε ένα περιβάλλον ποιότητας που επιτρέπει μια ζωή αξιοπρέπειας και ευημερίας». Αυτό το απόσπασμα, «αντικατοπτρίζει μια γενική αναγνώριση της αλληλεξάρτησης και της αλληλοσυσχέτισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του περιβάλλοντος, η οποία αποτελεί το κλειδί για την αντιμετώπιση αυτού του νομικού αδιεξόδου».
Ακόμη και 1,2 δισεκατομμύρια κλιματικοί μετανάστες έως το 2050
Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας, η κλιματική αλλαγή είναι πιθανό να εξαναγκάσει σε μετανάστευση περισσότερους από 200 εκατομμύρια ανθρώπους έως το 2050 –εκ των οποίων τα 143 εκατομμύρια θα προέρχονται από τη Λατινική Αμερική, την Υποσαχάρια Αφρική και την Ανατολική Ασία– αν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα προκειμένου να μειωθούν παγκοσμίως οι εκπομπές ρύπων. Οι υπόλοιπες περιοχές που απειλούνται είναι η Βόρεια Αφρική, η Ανατολική Ευρώπη, ο Ειρηνικός και η Κεντρική και Νότια Ασία.
Η κλιματική κρίση έχει ήδη αρχίσει να απειλεί και τη χώρα μας. Είδαμε για πρώτη φορά στην Ελλάδα ανθρώπους να φεύγουν από τα πλημμυρισμένα σπίτια τους και να μένουν σε κέντρα φιλοξενίας προσφύγων. Δεν θα το φανταζόμασταν ποτέ πριν από λίγα χρόνια.
Τα πράγματα όμως μπορεί να εξελιχθούν πολύ χειρότερα: βάσει των εκτιμήσεων του Ινστιτούτου για τα Οικονομικά και την Ειρήνη, τα οποία παρέθεσε η EPRS, «στο χειρότερο σενάριο, θα μπορούσαν να εκτοπιστούν 1,2 δισεκατομμύρια άνθρωποι εξαιτίας φυσικών καταστροφών και άλλων οικολογικών απειλών».
Η κλιματική κρίση έχει ήδη αρχίσει να απειλεί και τη χώρα μας, σύμφωνα με τον κ. Παπαγιαννακάκη. «Είδαμε για πρώτη φορά στην Ελλάδα ανθρώπους να φεύγουν από τα πλημμυρισμένα σπίτια τους και να μένουν σε κέντρα φιλοξενίας προσφύγων. Δεν θα το φανταζόμασταν ποτέ πριν από λίγα χρόνια. Αλλωστε, γνωρίζουμε ότι η ανατολική Μεσόγειος είναι μια περιοχή που θα πληγεί ιδιαίτερα από την κλιματική κρίση, και αυτός είναι ο λόγος που και στη χώρα μας θα πρέπει να προσαρμοστούν οι υποδομές σε τέτοιες συνθήκες», λέει. Σημειώνει δε ότι «αυτά τα ζητήματα είναι ενδεχομένως πολύ τεχνικά, έχουν δύσκολες επεξηγήσεις και πολιτικό κόστος. Πρέπει να παρουσιαστούν με απλό τρόπο σε ένα κοινό που ενδεχομένως δεν έχει τη διάθεση να τα ακούσει».
Ποιοι απειλούνται άμεσα
Κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους του 20ού αιώνα, η στάθμη της θάλασσας παγκοσμίως ανέβαινε κατά περίπου 1,4 χιλιοστά ετησίως. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Διακυβερνητικής Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή, η στάθμη της θάλασσας ενδέχεται να αυξηθεί από 40 έως 63 εκατοστά μέχρι το 2100.
Πάντως, οι κλιματικοί μετανάστες υπάρχουν ήδη ακόμη και σε αναπτυγμένες χώρες. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της οργάνωσης First Street Foundation, από το 2000 και έπειτα έχουν μετακινηθεί προς άλλες πολιτείες των ΗΠΑ περίπου 3,2 εκατ. Αμερικανοί πολίτες, εξαιτίας του αυξανόμενου κινδύνου πλημμυρών. Αυτή η μετακίνηση παρατηρείται κυρίως σε περιοχές του Τέξας, του Νιου Τζέρσεϊ, και των ακτογραμμών της Φλόριντα και του Μαϊάμι. Οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους εγκαθίστανται σε μέρη κοντινά στα παλιά σπίτια τους. Αλλωστε, σύμφωνα με την Εθνική Υπηρεσία Ωκεανών και Ατμόσφαιρας, σε αρκετές περιοχές στην ακτογραμμή των ΗΠΑ, «οι πλημμύρες από την παλίρροια είναι σήμερα κατά 300% έως 900% συχνότερες συγκριτικά με πριν από πενήντα χρόνια».
Στο Μπαγκλαντές ήδη το 75% της χώρας βρίσκεται κάτω από το επίπεδο της θάλασσας.
Με αφανισμό εξαιτίας της ανόδου της στάθμης της θάλασσας λόγω της κλιματικής αλλαγής κινδυνεύουν και οι Μαλδίβες, αφού σύμφωνα με εκτιμήσεις, έως το 2100 θα έχουν χάσει το 77% της συνολικής τους έκτασης. Αντίστοιχα, και το Κιριμπάτι το οποίο αποτελείται από ένα σύμπλεγμα 33 νησιών στην Ωκεανία, θα χάσει περίπου τα δύο τρίτα της συνολικής του επιφάνειας, εφόσον η στάθμη της θάλασσας ανέβει κατά περίπου ένα μέτρο. Χαρακτηριστική είναι επίσης η περίπτωση των Νησιών Σολομώντα στην περιοχή της Μελανησίας, όπου έχουν ήδη εξαφανιστεί έξι νησιά.
Οι κλιματικοί μετανάστες υπάρχουν ήδη ακόμη και σε αναπτυγμένες χώρες. Από το 2000 κι έπειτα έχουν μεταναστεύσει προς άλλες πολιτείες των ΗΠΑ περίπου 3,2 εκατ. Αμερικανοί πολίτες, εξαιτίας του αυξανόμενου κινδύνου πλημμυρών.
Εντονα προβλήματα τις επόμενες δεκαετίες αναμένεται να αντιμετωπίσουν μεταξύ άλλων κάτοικοι της Κίνας και της Ινδίας που ζουν σε επισφαλείς παράκτιες περιοχές, καθώς και το Λάγος της Νιγηρίας, αλλά και η Μπανγκόκ της Ταϊλάνδης. Στο Μπαγκλαντές, όπου το 75% της χώρας βρίσκεται κάτω από το επίπεδο της θάλασσας, έχουν ήδη επηρεαστεί και ξεριζωθεί περίπου 26 εκατομμύρια άνθρωποι. Υπολογίζεται πως έως το 2050 θα εκτοπιστούν ακόμη 20 εκατομμύρια άνθρωποι.
Οι δύο ελληνικές οργανώσεις σκοπεύουν, σύμφωνα με τον κ. Παπαγιαννακάκη, να παρουσιάσουν τα ευρήματα της έρευνάς τους προς την άνοιξη, ενώ, όπως αναφέρει, «σύντομα θα δημοσιεύσουμε ερωτηματολόγια και θα γίνει δημόσια διαβούλευση ώστε να τοποθετηθούν όλοι. Σκεφτόμαστε δημιουργικούς τρόπους ώστε να ακουστούν όσο το δυνατόν περισσότερες απόψεις. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι συνεργάζονται δύο οργανώσεις, οι οποίες θεωρητικά ασχολούνται με ένα πολύ διαφορετικό αντικείμενο, αλλά επί της ουσίας συνδέονται πολύ περισσότερο απ’ όσο πιστεύουμε. Δεν γίνεται να συζητάμε για το κλίμα, να συζητάμε για τη μετανάστευση, αλλά όχι για το πώς τα δύο αυτά ζητήματα ήδη αλληλεπιδρούν και επηρεάζουν το ένα το άλλο».