«Εξέλιξη ή επανάσταση;». Το ερώτημα που τίθεται στη σύγχρονη Πολωνία συλλαμβάνει το δίλημμα της αποκατάστασης της φιλελεύθερης δημοκρατίας ύστερα από οκτώ χρόνια λαϊκισμού. Πρέπει, για παράδειγμα, να παραβιάσουμε το γράμμα κάποιων νόμων προκειμένου να επαναφέρουμε το κράτος δικαίου; Η πολωνική εμπειρία μας διδάσκει κάτι σημαντικό για το μέλλον της δημοκρατίας στα κράτη-μέλη της Ε.Ε.
Οι τελευταίες εβδομάδες στην πολιτική σκηνή της Πολωνίας υπήρξαν δραματικές, γεμάτες οργή και ενίοτε παραδοξότητα. Δύο πρώην υπουργοί της απελθούσης κυβέρνησης του κόμματος Νόμου και Δικαιοσύνης (PiS), καταδικασμένοι για πλαστογραφία κατά τη διάρκεια των θητειών τους, κατέφυγαν στο προεδρικό μέγαρο, κατοικία του κομματικού συντρόφου τους, προέδρου Αντρέι Ντούντα. Την ώρα που ο πρόεδρος βρίσκεται σε σύσκεψη, η αστυνομία συλλαμβάνει τους καταζητούμενους εντός του προεδρικού μεγάρου και τους μεταφέρει στη φυλακή. Ο πρόεδρος δηλώνει ότι οι συλληφθέντες είναι πολιτικοί κρατούμενοι και κάνει λόγο για «τρομοκρατία του κράτους δικαίου». Ο ηγέτης του PiS, Γιάροσλαβ Κατσίνσκι, λέει ότι οι συλληφθέντες είναι ήρωες, άξιοι εθνικού επαίνου.
Είναι ασφαλώς πολύ δύσκολο να αποκατασταθούν οι θεσμοί της φιλελεύθερης δημοκρατίας, που οικοδομήθηκαν πάνω στα ερείπια ενός σοβιετικού τύπου πολιτικού συστήματος μετά το 1989, για να κατεδαφιστούν συστηματικά μετά το 2015, όταν το PiS ανέλαβε την εξουσία. Ο Βίκτορ Ορμπαν στην Ουγγαρία και ο Κατσίνσκι στην Πολωνία κατέβαλαν μεγάλες προσπάθειες προκειμένου να διατηρήσουν βιτρίνα δημοκρατίας. Δημιούργησαν έτσι μια μορφή συνταγματικά εγκεκριμένου χωριού Ποτέμκιν, όπου δήθεν δικαστές απονέμουν δήθεν δικαιοσύνη, βασισμένοι σε δήθεν νόμους.
Η αποκατάσταση της φιλελεύθερης δημοκρατίας μπορεί ωστόσο να καταστεί ευκολότερη καθώς η Πολωνία δεν ανήκει πια στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας και στην Κομεκόν, αλλά στην Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ. Η Ε.Ε. όχι μόνο επαινεί τις πρωτοβουλίες της νέας κυβέρνησης, αλλά θα τις ανταμείψει με κονδύλια ύψους 100 δισ. ευρώ, που είχαν δεσμευθεί εξαιτίας των παραβιάσεων του κράτους δικαίου από την προηγούμενη κυβέρνηση.
Τα πράγματα είναι δυσκολότερα στην εσωτερική πολιτική σκηνή καθώς η κυβέρνηση Κατσίνσκι δεν ήταν μια επιβεβλημένη από το εξωτερικό δικτατορία, όπως αυτή του στρατηγού Γιαρουζέλσκι το 1989. Αντίθετα, η παρούσα κατάσταση πηγάζει από τις νομοθετικές επιλογές δημοκρατικά εκλεγμένης κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας.
Η νέα κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι επιθυμεί ταχεία εκκαθάριση των στάβλων του Αυγεία, πριν εστιάσει στο μέλλον της Πολωνίας. Αυτό δεν θα είναι εύκολο, δεδομένης της δυνατότητας του προέδρου Ντούντα να καθυστερεί ή να ασκεί βέτο σε νομοσχέδια. Η στρατηγική του PiS μοιάζει να βασίζεται στη δημιουργία χάους.
Ο Τουσκ και οι κυβερνητικοί εταίροι του δεν πρέπει τώρα να επιλέξουν την εκδικητική αντικατάσταση των στελεχών του παλαιού καθεστώτος με δικά τους. Μέχρι το τέλος της θητείας τους, το 2027, θα πρέπει να έχουν ενισχύσει την πολυφωνία και την αμεροληψία των κρατικών ΜΜΕ, να έχουν εξασφαλίσει την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, την κομματική αποστασιοποίηση της προεδρίας της δημοκρατίας και την ανεξαρτησία των σωμάτων ασφαλείας και πληροφοριών. Αυτοί είναι οι πραγματικοί Αθλοι του Ηρακλή της νέας κυβέρνησης.
*Ο κ. Τίμοθι Γκάρτον-Ας είναι καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.