Το 2024 ξεκίνησε «δυναμικά» για την ιταλική εξωτερική πολιτική. Αρχής γενομένης από την 1η Ιανουαρίου η Ιταλία ασκεί την προεδρία της G7, ενώ το διήμερο 28-29 Ιανουαρίου πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη η πρώτη στα χρονικά Σύνοδος Κορυφής Ιταλίας-Αφρικής, υπό τη φράση «Italia-Africa. Un ponte per una crescita comune» («Ιταλία-Αφρική: Μια γέφυρα για κοινή ανάπτυξη»).
Από το βήμα της εν λόγω Συνόδου, η Ιταλίδα πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι παρουσίασε, στις 29 Ιανουαρίου, ένα νέο – μεγαλεπήβολο– σχέδιο δράσης, ύψους 5,5 δισεκατομμυρίων ευρώ, για την αφρικανική ήπειρο: το καλούμενο «Mattei Plan» από το όνομα του Ενρίκο Ματέι, ιδρυτή της ιταλικής πετρελαϊκής Eni.
Το πλάνο
Η Eni και ο Ματέι (1906 – 1962) ευλόγως αποτελούν σημείο αναφοράς.
«Η Eni δραστηριοποιείται στην Αφρική από το 1954· έχει επιχειρήσεις σε 14 (σ.σ. αφρικανικές) χώρες και συνέχισε να επενδύει εκεί όταν αρκετοί από τους ανταγωνιστές της στρέφονταν σε άλλα μέρη», έγραφε ο Τομ Γουίλσον στους FT τον Ιανουάριο του 2023.
Μεγαλεπήβολο αλλά και αμφιλεγόμενο (για λόγους που θα εξηγήσουμε παρακάτω), το τετραετές «πλάνο Ματέι για την Αφρική» έρχεται να αποτυπώσει όσα θα ήθελε να επιτύχει σε εθνικό αλλά και διεθνές επίπεδο το προσεχές διάστημα η ιταλική πλευρά, μέσω Αφρικής.
«Ανταλλάγματα» σε ενέργεια και μετανάστευση
Βάσει όσων έχουν ανακοινωθεί επισήμως, η ιταλική κυβέρνηση προτίθεται να χρηματοδοτήσει το προσεχές διάστημα κοινωφελή έργα σε χώρες της Αφρικής στους τομείς της ενέργειας, της εκπαίδευσης, της υγείας, της γεωργίας, των υποδομών και της διαχείρισης των υδατικών πόρων. Εξασφαλίζει ως αντάλλαγμα την πρόσβαση σε πηγές ενέργειας αλλά και την αποτελεσματικότερη συνεργασία των αφρικανικών κυβερνήσεων στο μέτωπο του περιορισμού των μεταναστευτικών ροών που υπενθυμίζεται ότι αυξήθηκαν κατακόρυφα το 2023 (με αποτέλεσμα να καταγραφούν 155.754 αφίξεις, από 103.846 που είχαν καταγραφεί το 2022).
Η ιταλική κυβέρνηση υποσχέθηκε να δώσει πάνω από 5,5 δισ. ευρώ για τη χρηματοδότηση πρωτοβουλιών στην Αφρική, με την ελπίδα τα αφρικανικά έθνη να πάρουν μέτρα που θα συμβάλλουν ώστε να σταματήσουν οι παράτυπες διελεύσεις με πλοία σε σημεία της Μεσογείου, γράφει ο Τζέιμι ΜακΚέι στον Guardian. Υπενθυμίζει ωστόσο ότι άλλες συμφωνίες που είχε συνάψει στο πρόσφατο παρελθόν η Ρώμη για τον ίδιο σκοπό (με την Τυνησία για παράδειγμα το περασμένο καλοκαίρι) δεν απέδωσαν επί του πρακτέου τα προσδοκώμενα οφέλη.
Σχέδια για 9 αφρικανικές χώρες… με το βλέμμα στην Ευρώπη
Η Ιταλίδα πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι, από το βήμα της Συνόδου Κορυφής Ιταλίας-Αφρικής στις 29 Ιανουαρίου, αναφέρθηκε σε πέντε συν έναν τομείς (εκπαίδευση και κατάρτιση, υγεία, υδατικοί πόροι, γεωργία, ενέργεια και υποδομές) που λειτουργούν ως πεδίο δράσης για πρότζεκτ σε συγκεκριμένα εννέα χώρες της Αφρικής: την Κένυα, την Τυνησία, το Κονγκό, την Ακτή Ελεφαντοστού, το Μαρόκο, τη Μοζαμβίκη, την Αιθιοπία, την Αίγυπτο και την Αλγερία.
«Ο στόχος της Ιταλίας είναι να καταστεί κόμβος ενεργειακού εφοδιασμού για την Ευρώπη, εκτός των άλλων και μέσω της ενέργειας που μπορεί να παραχθεί από αφρικανικές χώρες. Προκειμένου αυτή η ενέργεια να μεταφερθεί και να εξαχθεί στην Ευρώπη, απαιτούνται υποδομές σύνδεσης», πρόσθεσε η Μελόνι, κάνοντας ειδική μνεία σε προωθούμενα έργα υποδομών. Περιλαμβάνουν την υποθαλάσσια ηλεκτρική διασύνδεση της Τυνησίας με την Ιταλία (ELMED project) και τον αγωγό υδρογόνου SoutH2 Corridor που θα συνδέει τη βόρεια Αφρική με την Ιταλία, την Αυστρία και τη Γερμανία.
«Η εισβολή στην Ουκρανία και οι συνέπειές της αναβίωσαν τα παλαιά ιταλικά όνειρα περί ενός ιταλικού ενεργειακού κόμβου στην κεντρική Μεσόγειο», έγραφε στον αμερικανικό ιστοχώρο War on the Rocks τον Αύγουστο του 2023 ο Λεονάρντο Πάλμα, αναλυτής του ιδρύματος Med-Or της ιταλικής αμυντικής βιομηχανίας Leonardo.
Μιλώντας στους FT τον Ιανουάριο του 2023, ο Κλαούντιο Ντεσκάλτσι, διευθύνων σύμβουλος της ιταλικής Eni, καλούσε την Ευρωπαϊκή Ενωση να κοιτάξει προς την πλευρά της Αφρικής, και όχι των ΗΠΑ, προκειμένου να αναπληρώσει τις ρωσικές εισαγωγές ενέργειας που χάνονται λόγω των κυρώσεων. «Εμείς δεν έχουμε ενέργεια, εκείνοι έχουν ενέργεια. Εμείς έχουμε μεγάλη βιομηχανία, εκείνοι πρέπει να αναπτύξουν τη δική τους… Υπάρχει συμπληρωματικότητα», δήλωνε ο Ντεσκάλτσι στο πλαίσιο συνέντευξης που είχε παραχωρήσει στους Financial Times.
«Νέο λουκ» και «γκαμπί»
Σύμφωνα με τον Λεονάρντο Πάλμα, η Ιταλία προβάλλει πια ένα «νέο λουκ» στη διεθνή σκηνή ως «περιφερειακή δύναμη με παγκόσμια επιρροή». Εάν εκείνη άλλοτε περιοριζόταν στην περιοχή της ευρύτερης Μεσογείου («Il Mediterraneo Allargato»), τώρα πηγαίνει ακόμη παραπέρα.
Η Ελίζαμπεθ Μπρο (του American Enterprise Institute) γράφει στο Politico για το «γεωπολιτικό γκαμπί της βασίλισσας» που φέρεται να σχεδιάζει η Ιταλίδα πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι, κάνοντας «ανοίγματα» πάνω στη σκακιέρα των γεωπολιτικών εξελίξεων.
Μόνο τον τελευταίο χρόνο, από τις αρχές του 2023 και έπειτα, η ιταλική ηγεσία:
- Επισκέφθηκε τα ιταλικά στρατεύματα σε Ιράκ και Λίβανο (ο υπουργός Αμυνας Γκουίντο Κροσέτο τον Μάιο και τον Οκτώβριο του 2023 αντίστοιχα).
- Υπέγραψε νέες ενεργειακές συμφωνίες με την Αλγερία (Eni – Sonatrach) και τη Λιβύη (Eni – NOC), με την Τζόρτζια Μελόνι να μεταβαίνει σε Αλγέρι και Τρίπολη τον Ιανουάριο του 2023.
- Αποκατέστησε την απευθείας αεροπορική σύνδεση Ιταλίας-Λιβύης αρχής γενομένης από τον Ιούλιο του 2023, αίροντας το σχετικό (σχεδόν δεκαετές) εμπάργκο που είχε επιβληθεί το 2014 στις πολιτικές/εμπορικές πτήσεις από τη βορειοαφρικανική χώρα.
- Επιχείρησε να λειτουργήσει ως ενδιάμεσος μεταξύ Τυνησίας και ΔΝΤ ξεμπλοκάροντας κεφάλαια υπέρ της Τυνησίας, την οποία η Μελόνι επισκέφθηκε το καλοκαίρι του 2023.
- Είχε επαφές με τις ηγεσίες της Τουρκίας, της Αιγύπτου, των ΗΑΕ και της Αιθιοπίας.
- Διοργάνωσε τη δική της διάσκεψη για τα Δυτικά Βαλκάνια («Italy and the Western Balkans: Growth and Integration») στην Τεργέστη τον Ιανουάριο του 2023, ενώ παράλληλα προσφέρθηκε να διαμεσολαβήσει και στη διαμάχη Σερβίας – Κοσόβου.
- Υπέγραψε νέες, στρατηγικού και αμυντικού τύπου συμφωνίες με την Ινδία (την οποία επισκέφθηκε η Μελόνι τον Μάρτιο του 2023) και την Ιαπωνία (την οποία η Ιταλίδα πρωθυπουργός επισκέφθηκε προ ημερών, αρχές Φεβρουαρίου του 2024).
- Ξεκίνησε να συνεργάζεται με το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιαπωνία στο πλαίσιο του προγράμματος Global Combat Air Programme – GCAP, με στόχο την ανάπτυξη ενός έκτης γενιάς μαχητικού αεροσκάφους.
- Είχε εμπιστευτικές συνομιλίες με την κυβέρνηση της Ταϊβάν για το ενδεχόμενο συμπράξεων στον τομέα των ημιαγωγών.
Η Τζόρτζια Μελόνι βρέθηκε στο Κίεβο όπου είχε επαφές με τον Βολοντίμιρ Ζελένσκι τον Φεβρουάριο του 2023, και στις ΗΠΑ τον Ιούλιο του 2023 για επαφές με τον Τζο Μπάιντεν. Τον Σεπτέμβριο του 2023, ήταν μεταξύ των ηγετών που, με φόντο τη Σύνοδο Κορυφής της G20 στο Νέο Δελχί, δεσμεύτηκαν να συνεργαστούν για τη δημιουργία ενός Οικονομικού Διαδρόμου που θα συνδέει την Ινδία με τη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη (India – Middle East – Europe Economic Corridor / IMEC) παρακάμπτοντας την Κίνα. Και λίγους μήνες αργότερα, τον Δεκέμβριο του 2023, η ιταλική κυβέρνηση ανακοίνωσε επισήμως αυτό που κυκλοφορούσε ήδη ως φήμη: ότι αποχωρεί δηλαδή από την κινεζική πρωτοβουλία «Ζώνη και Δρόμος» (Belt and Road Initiative – BRI).
Πόσα άλλαξαν
Κι όμως, οι αλλαγές πλεύσεις είναι αν μη τι άλλο αξιοσημείωτες. Η Ιταλία ήταν άλλωστε η μοναδική μεταξύ των χωρών της G7 που είχε ενταχθεί, ήδη από το 2019, στην κινεζική πρωτοβουλία BRI. Η Ιταλία ήταν όμως, παράλληλα, και μια χώρα οι πολιτικοί της οποίας ήταν κοντά στη Ρωσία του Πούτιν. Υπενθυμίζονται: η «φιλία» των κ.κ. Μπερλουσκόνι και Πούτιν, η «στρατηγική εταιρική σχέση» μεταξύ Eni και Gazprom, η συμφωνία συνεργασίας μεταξύ Λέγκας (Σαλβίνι) και Ενωμένης Ρωσίας (Πούτιν), η επίσκεψη του Ματέο Ρέντσι στο Κρεμλίνο το 2015, οι φιλορωσικές δηλώσεις που είχε κάνει ο Πάολο Τζεντιλόνι το 2017 κ.ά.
Πλέον, μόλις λίγα χρόνια μετά, η Τζόρτζια Μελόνι κατηγορεί τον Πούτιν για «σοβιετικού τύπου νεο-ιμπεριαλισμό»… Πολλοί θα πουν ότι η 47χρονη Ιταλίδα πρωθυπουργός πορεύεται στον δρόμο που χάραξε ο Μάριο Ντράγκι, έχοντας στο πλευρό της υπουργούς όπως είναι ο ΥΕΘΑ Γκουίντο Κροσέτο.
Σκιές και επικρίσεις
Το πεδίο δεν είναι ανέφελο, ωστόσο, για την ιταλική εξωτερική πολιτική. Κάθε άλλο.
«Οι ηγέτες των τριών μεγαλύτερων οικονομιών της Αφρικής (της Νιγηρίας, της Αιγύπτου και της Νότιας Αφρικής) δεν έδωσαν το “παρών” στην τελευταία Σύνοδο Ιταλίας – Αφρικής στη Ρώμη· η Αίγυπτος έστειλε έναν υπουργό, ενώ η Νότια Αφρική και η Νιγηρία δεν έστειλαν καν εκπροσώπους», γράφει η Νιγηριανή δημοσιογράφος Νος Γκμπανταμόσι στο Foreign Policy.
«Τι κρύβεται πίσω από τη νέα πρωτοβουλία (σ.σ. το “σχέδιο Ματέι”) της Ιταλίας για την Αφρική; Αέριο, κυνισμός και ένα ανομολόγητο αποικιακό παρελθόν», γράφει ο Τζέιμι ΜακΚέι στον Guardian, υπενθυμίζοντας τα «εγκλήματα» που είχαν διαπράξει οι Ιταλοί επί αποικιοκρατίας σε Αιθιοπία, Ερυθραία, Λιβύη και Σομαλιλάνδη. Επισημαίνει επίσης και τα «κενά» πίσω από τα νέα ιταλικά σχέδια δράσης για την Αφρική τα οποία χρηματοδοτούνται από πηγές όπως το Italian Climate Fund. Επικριτές της Μελόνι υποστηρίζουν ότι τα έργα που ανακοινώθηκαν είναι μικρής κλίμακας, και ότι όλα αυτά έχουν ανακοινωθεί ξανά στο παρελθόν… αλλά με άλλο περιτύλιγμα.
«Οι αφρικανικές χώρες θα ήθελαν να είχε ζητηθεί η γνώμη τους προτού η Ιταλία παρουσιάσει το σχέδιό της. Δεν είμαστε ζητιάνοι. Εχουμε πολύ μεγαλύτερες φιλοδοξίες», δήλωσε χαρακτηριστικά ο πρόεδρος της Επιτροπής της Αφρικανικής Ενωσης, Μούσα Φάκι, προ ημερών από τη Ρώμη, ενώ αναλόγου περιεχομένου επιστολή διαμαρτυρίας προς την ιταλική κυβέρνηση απέστειλαν παράλληλα περισσότερες από 50 οργανώσεις της Αφρικής.
«Το όραμα της Μελόνι δεν έχει να κάνει με τη δημιουργία νέων υποδειγμάτων διηπειρωτικής συνεργασίας αλλά με την ενίσχυση της επιρροής της ιταλικής κυβέρνησης στην εξωτερική πολιτική της Ε.Ε.», γράφει ο ΜακΚέι στον Guardian, ενώ η Ιταλίδα αναλύτρια Μανταλένα Προκόπιο καλεί την ιταλική κυβέρνηση, μέσα από τον ιστοχώρο του European Council on Foreign Relations (ECFR) να «συνδέσει το σχέδιο Ματέι με σχετικά ευρωπαϊκά σχέδια όπως είναι εκείνα της στρατηγικής Global Gateway».
Αλλά και από ελληνική σκοπιά, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ιταλική εξωτερική πολιτική έχει κατά καιρούς δεχθεί κριτική με την «κατηγορία» ότι υποστηρίζει συμφέροντα ανταγωνιστικά προς τα ελληνικά στα Βαλκάνια (βλ. Αλβανία, Βόρεια Μακεδονία), στη Βόρεια Αφρική (βλ. δυτική Λιβύη) και στην Ανατολική Μεσόγειο.
Ο Λίβυος Αμπντουλχαμίντ Ντμπέιμπα έχει, επί παραδείγματι, συναντήσει τη Μελόνι τέσσερις φορές μέσα σε διάστημα ενός έτους: τον Ιανουάριο του 2023 στην Τρίπολη και εν συνεχεία τρεις φορές στη Ρώμη (Ιούνιος 2023, Ιούλιος 2023, Ιανουάριος 2024) στην οποία βρέθηκε προ ημερών για να πάρει μέρος στη Σύνοδο Ιταλίας – Αφρικής.