Από τη «γεωπολιτική» Ευρώπη –που υποσχέθηκε το 2019–, η εκ νέου υποψήφια για την προεδρία της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν ανοίγει τους «ορίζοντες» προς μια πιο «ανταγωνιστική» Ευρώπη.
Μια πρώτη ιδέα, βέβαια, είχε δώσει τον περασμένο Σεπτέμβριο όταν προς τέρψη της πολιτικής της οικογένειας του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος (ΕΛΚ) ξήλωσε στην ομιλία της για την Κατάσταση της Ενωσης την «πράσινη ατζέντα» της, δίνοντας έμφαση στην ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της ευρωπαϊκής οικονομίας.
Η ιδέα από τότε ωρίμασε και αναδεικνύεται πλέον ως βασική δέσμευσή της, στο πλαίσιο του νέου στοιχήματός της να παραμείνει στην προεδρία της Κομισιόν, αφού έλαβε το χρίσμα την περασμένη Δευτέρα, θεσμικά αυτή τη φορά, από το Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας (CDU) να είναι η επικεφαλής υποψήφια εκ μέρους του ΕΛΚ.
Το σύνθημα, εξάλλου, για μια πιο ανταγωνιστική Ευρώπη βρίσκει ευήκοα ώτα και σε άλλες ευρωομάδες, ιδίως όταν συνοδεύεται από μια «ανταγωνιστική ευρωπαϊκή άμυνα».
Για την πρώην υπουργό Αμυνας της Γερμανίας, το μήνυμα φυσικά αντανακλά την τρέχουσα γεωπολιτική συγκυρία και ενδεχομένως μια προσπάθεια διόρθωσης λαθών και παραλείψεων του προηγούμενου θεσμικού ευρωπαϊκού κύκλου, που είχε στεφθεί, μάλλον άστοχα, ως «γεωπολιτική» Κομισιόν. Η Ευρώπη έχει για πρώτη φορά από το 1945 πόλεμο στο έδαφός της –η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία συμπλήρωσε χθες δύο χρόνια– αλλά και τη μεγαλύτερη «πρόκληση» για την ασφάλειά της, ενόψει και της πιθανής επιστροφής του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ, που απειλεί να εγκαταλείψει τους συμμάχους του ΝΑΤΟ εάν δεν αυξήσουν τις αμυντικές δαπάνες. «Τρέμουν για το τι θα γίνει τον Νοέμβριο στις εκλογές στις ΗΠΑ», αναφέρει στην «Κ» ευρωπαϊκή διπλωματική πηγή, ενώ βάζει στην ίδια εξίσωση και την εξέλιξη του πολέμου στην Ουκρανία, την ώρα, μάλιστα, που τα ευρωπαϊκά εργοστάσια «στεγνώνουν». Φυσικά, η αγωνία αφορά και την επόμενη ημέρα στην Ουκρανία, χωρίς πιθανή στήριξη των Αμερικανών. Θα έλεγε κανείς ότι «η Ευρώπη είναι αντιμέτωπη ήδη με μια επερχόμενη τέλεια καταιγίδα», σημειώνει άλλος Ευρωπαίος διπλωμάτης.
Η Φον ντερ Λάιεν παραδέχθηκε, άλλωστε, την περασμένη Δευτέρα ότι «ο κόσμος είναι διαφορετικός από ό,τι το 2019». Γι’ αυτόν τον λόγο προτείνει έναν νέο επίτροπο Αμυνας και καλεί τις ευρωπαϊκές χώρες να ενώσουν τις δυνάμεις τους στις αμυντικές δαπάνες τους. Πώς θα το πετύχει; Η ίδια εξήγησε σε συνέντευξή της στους Financial Times ότι θα ακολουθηθεί και στην άμυνα το μοντέλο της στρατηγικής για τα εμβόλια. Ο ευρωπαϊκός προϋπολογισμός, δηλαδή, θα παρέχει πόρους για κοινές αγορές ευρωπαϊκών εξοπλισμών από τα κράτη-μέλη, με την εγγύηση ότι θα υπάρξουν παραγγελίες για επιπλέον παραγωγή.
Οπως εξήγησε η ίδια η Φον ντερ Λάιεν, ο ευρωπαϊκός προϋπολογισμός θα παρέχει πόρους για κοινές αγορές ευρωπαϊκών εξοπλισμών από τα κράτη-μέλη, με την εγγύηση ότι θα υπάρξουν παραγγελίες για επιπλέον παραγωγή.
Οι λεπτομέρειες του σχεδίου θα αποκαλυφθούν στις 5 Μαρτίου, σύμφωνα με ασφαλείς πληροφορίες, όταν η Κομισιόν θα παρουσιάσει δύο νέα προγράμματα: το ευρωπαϊκό επενδυτικό πρόγραμμα στον τομέα της άμυνας (EDIP) και τη στρατηγική για την ευρωπαϊκή αμυντική βιομηχανία (EDIS). Επί της ουσίας η Κομισιόν θα προτείνει ένα πρόγραμμα ως συνέχεια του κανονισμού για τη θέσπιση μέσου ενίσχυσης της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας μέσω κοινών προμηθειών (EDIRPA) και της πράξης στήριξης της παραγωγής πυρομαχικών (ASAP), που προτάθηκε τον περασμένο Μάιο, προκειμένου να ενθαρρυνθούν οι βιομηχανίες να επιταχύνουν την παραγωγή πυρομαχικών προς το Κίεβο. Το ενδιαφέρον βέβαια στρέφεται στη συνολική στρατηγική (EDIS), καθώς αυτή θα επιχειρήσει να καλύψει τα κενά των σημερινών συστημάτων που δημιουργήθηκαν με σκοπό να καλύψουν βραχυπρόθεσμες και έκτακτες ανάγκες της Ουκρανίας. Με δεδομένο ότι όλα τα σχετικά προγράμματα λήγουν το 2027, όταν ολοκληρωθεί ο επταετής τρέχων ευρωπαϊκός προϋπολογισμός, θα πρέπει να εγκριθούν από το επόμενο Ευρωκοινοβούλιο.
Μετά τις ευρωεκλογές του Ιουνίου, η επόμενη Κομισιόν θα πρέπει να αποφασίσει πώς το «μπλοκ» μπορεί να «ενοποιήσει» την αμυντική βιομηχανία του. Κάθε νέο μακροπρόθεσμο σύστημα, πάντως, θα δώσει στο εκτελεστικό όργανο της Ε.Ε. μεγαλύτερο ρόλο σε ένα χώρο τον οποίο έως σήμερα διαχειρίζονταν τα κράτη-μέλη, δεδομένου του ευαίσθητου χαρακτήρα των επενδύσεων στον τομέα της ασφάλειας αλλά και της στρατηγικής τους. Ενώ ο ακριβής σκοπός των προγραμμάτων παραμένει ακόμη αδιευκρίνιστος –βρίσκονται άλλωστε σε διαθεσμική διαβούλευση–, η στρατηγική EDIS προτείνει ουσιαστικά σχέδιο ενιαίας αγοράς άμυνας (single market scheme) σε επίπεδο Ε.Ε. Αυτό θα μπορούσε ιδανικά να μετατρέψει τις τρέχουσες κατακερματισμένες προσπάθειες της Ε.Ε. σε μια ολοκληρωμένη βιομηχανική αμυντική πολιτική, αναφέρει Ευρωπαίος διπλωμάτης.
Δεν είναι σίγουρο, όμως, πώς θα αποδεχθούν και σε ποιο βαθμό τα κράτη-μέλη τον νέο ρόλο της Κομισιόν, να υπαγορεύει, δηλαδή, τον τρόπο επενδύσεων στον τομέα της ασφάλειας, με τον οποίο συνδέεται η άμυνα. Κάποιοι Ευρωπαίοι διπλωμάτες θεωρούν θετικό το «ειδικό βάρος» της Κομισιόν να προασπίζεται το κοινό «πλαίσιο» –ειδικά για μικρότερα κράτη-μέλη– και σε περιπτώσεις αποφάσεων ειδικής πλειοψηφίας. Ο «μαέστρος» του συντονισμού θα είναι ο νέος επίτροπος Aμυνας, που υπόσχεται η Φον ντερ Λάιεν, ιδέα η οποία περιλαμβάνεται και στο πολιτικό μανιφέστο του ΕΛΚ, που θα υιοθετηθεί αρχές Μαρτίου στο συνέδριο του κόμματος, στο Βουκουρέστι. Το μεγάλο ερώτημα, που θέτουν και οι ευρωπαϊκές βιομηχανίες, φυσικά, αφορά τα χρήματα που αναμένεται να επενδυθούν, όπως και πόσα από κονδύλια θα «κοπούν» από άλλους κρίσιμους τομείς που καλύπτει σήμερα ο ευρωπαϊκός προϋπολογισμός. Oλα είναι θέμα προτεραιοτήτων, ισχυρίζονται Ευρωπαίοι διπλωμάτες, «εάν η προτεραιότητα γίνει η άμυνα, τότε θα πρέπει να ενισχυθεί σημαντικά». Πρόσφατα, ο επίτροπος Εσωτερικής Αγοράς Τιερί Μπρετόν έκανε λόγο για 100 δισ. ευρώ για κοινό ευρωπαϊκό ταμείο άμυνας. «Σίγουρα θα μιλάμε για πάρα πολλά χρήματα», αναφέρει Ευρωπαίος διπλωμάτης, όταν κάποτε μιλούσαμε απλώς για λίγα εκατομμύρια.
Μπορεί η Ε.Ε. να αγοράζει και τουρκικά όπλα;
Στο «μοίρασμα» της «πίτας» υπάρχει αδιαμφισβήτητο ενδιαφέρον και από τρίτες χώρες, που βλέπουν συγχρόνως «ευκαιρίες» λόγω της συγκυρίας του πολέμου στην Ουκρανία. Σε πρόσφατη διαρροή στο Bloomberg, η Τουρκία επανέφερε το ενδιαφέρον να μετάσχει σε εταιρικές σχέσεις του ΝΑΤΟ με την Ε.Ε. εν είδει «παζαριού» για τον επόμενο γενικό γραμματέα της Συμμαχίας, τον Ολλανδό πρωθυπουργό Μαρκ Ρούτε. Αν και κανείς δεν επιβεβαιώνει τη διαρροή, ωστόσο Ευρωπαίοι διπλωμάτες μιλώντας στην «Κ» δεν θεωρούν τυχαία τη συγκυρία. Nατοϊκή πηγή ανέφερε ότι οι πληροφορίες ενδεχομένως να έχουν βάση εφόσον η Ολλανδία έχει την «πρωτοκαθεδρία» στη μόνιμη διαρθρωμένη αμυντική συνεργασία της Ε.Ε., PESCO, όπου η Τουρκία επιδιώκει να μπει. Η Αγκυρα μάλιστα προτάσσει την ολοένα αυξανόμενη αμυντική βιομηχανία της για την «ενίσχυση της ευρωπαϊκής ασφάλειας». Το 2022 η Τουρκία σημείωσε ρεκόρ ύψους 4,4 δισ. δολαρίων σε εξαγωγές όπλων και σύμφωνα με το Διεθνές Ινστιτούτο Eρευνας για την Ειρήνη της Στοκχόλμης (SIPRI) κατατάχθηκε στον 11ο μεγαλύτερο προμηθευτή όπλων παγκοσμίως, κυρίως μέσω των μη επανδρωμένων αεροσκαφών Bayraktar TB2 σε περισσότερες από 20 χώρες.
Σε ό,τι αφορά τη συμμετοχή στην PESCO, οι προϋποθέσεις είναι ήδη αρκετά αυστηρές, καθώς για μια χώρα εκτός «μπλοκ» θα πρέπει να πληρούνται πολιτικά, θεσμικά και νομικά κριτήρια: όπως, για παράδειγμα, να μην παραβιάζονται συμφέροντα ασφάλειας των κρατών-μελών και οι αρχές καλής γειτονίας (και με την Κύπρο), ενώ υπάρχει σαφής όρος να έχει υπογραφεί συμφωνία ασφάλειας με την Ε.Ε.
Διαφορετικά, κανένα αίτημα για συμμετοχή σε οποιοδήποτε πρόγραμμα δεν μπορεί να φτάσει στο Συμβούλιο, όπου χρειάζεται ομοφωνία από τα 26 κράτη-μέλη (εκτός της Μάλτας) του διακυβερνητικού οργάνου. Υπάρχουν, παράλληλα, «δικλίδες ασφαλείας» και για εταιρείες που θέλουν να μπουν σε προγράμματα κρατών-μελών, όπως συγκεκριμένες εγγυήσεις από τα εν λόγω κράτη-μέλη, ενώ χρειάζεται ομόφωνη απόφαση του Συμβουλίου για κάθε πρόγραμμα.
Ως προς την αμυντική στήριξη της Ουκρανίας, εξάλλου, η νομική πράξη σύστασης (Ιούνιος 2023) του ευρωπαϊκού μηχανισμού για την ειρήνη, EPF, προβλέπει πυρομαχικά που έχουν κατασκευαστεί στην Ε.Ε. ή τη Νορβηγία, ενώ η συμμετοχή σε διαδικασίες κοινής προμήθειας (joint procurement) επιτρέπεται σε εταιρείες στην Ε.Ε. ή τη Νορβηγία.
Επιτρέπεται, επίσης, η συμμετοχή εταιρειών συγκεκριμένων χωρών στην παραγωγή πυρομαχικών ως υπεργολάβων (subcontractors) και στις οποίες δεν περιλαμβάνεται η Τουρκία, ενώ στην ενδεχόμενη ανάγκη συμμετοχής εταιρειών τρίτων χωρών επίσης προβλέπεται ομοφωνία από το Συμβούλιο. Για την παροχή οπλισμού προς το Κίεβο, επί της ουσίας, αναφέρουν πηγές, εξετάζονται αιτήματα των ουκρανικών ενόπλων δυνάμεων –μέσω EPF– και στο πλαίσιο αυτό η Ουκρανία έχει ζητήσει οπλισμό τουρκικής προέλευσης, όπως τα Bayraktar. Ωστόσο, η προβλεπόμενη διαδικασία χρηματοδότησης βασίζεται στην ομοφωνία, επομένως το αίτημα είναι δεδομένο ότι θα «μπλοκαριστεί» πριν καν φτάσει, εξηγούν οι πηγές.
Μια επιπλέον «δικλίδα ασφαλείας» είναι η ρύθμιση της προέλευσης εξοπλισμών (country origin), που υιοθετήθηκε για πρώτη φορά σε επίπεδο Ε.Ε. για το χρηματοδοτούμενο από ευρωπαϊκά κονδύλια αμυντικό υλικό. Aλλες ευρωπαϊκές πηγές σημειώνουν πάντως ότι είναι σε εξέλιξη από τον Σεπτέμβριο η συζήτηση γύρω από ένα ξεχωριστό ταμείο μέσα στον EPF για τη στήριξη των ουκρανικών δυνάμεων, με 5 δισ. τον χρόνο, όπου αρκετά κράτη-μέλη με προεξάρχουσα τη Γαλλία διατυπώνουν αντιρρήσεις για το εάν θα πρέπει να αναζητηθούν εταιρείες τρίτων χωρών, όταν μπορούν ευρωπαϊκές να καλύψουν τις ανάγκες του Κιέβου.
Με δεδομένο ότι τρίτες χώρες, όπως και η Τουρκία, θα επιμείνουν να μπουν «σφήνα» στην ενίσχυση του Κιέβου με ευρωπαϊκά κονδύλια, μέσω –για παράδειγμα– μιας κατασκευής εργοστασίου παραγωγής Bayraktar στην Ουκρανία, αναμένονται σκληρές διαπραγματεύσεις για τη θέσπιση νέων «δικλίδων ασφαλείας».
Φόβοι για συμμαχικό βραχυκύκλωμα
Η ιδιαιτέρως φιλόδοξη ιδέα τόσο της στρατηγικής όσο και του νέου επιτρόπου Αμυνας προκαλεί ήδη αντιδράσεις σε αξιωματούχους αλλά και ευρωπαϊκές αμυντικές βιομηχανίες.
Σε συνέντευξή του στους Financial Times o διευθύνων σύμβουλος της γερμανικής Rheinmetall, Αρμιν Πάπεργκερ, εμφανίζεται προβληματισμένος για το εάν οι Βρυξέλλες μπορούν να δώσουν προστιθέμενη αξία στην αύξηση των εξοπλισμών, κάτι που δεν έχουν επιτύχει έως τώρα λόγω των καθυστερήσεων στη λήψη αποφάσεων. Αλλωστε, ήδη Ευρωπαίος διπλωμάτης υπολογίζει πως η διαβούλευση γύρω από τη νέα στρατηγική θα ξεκινήσει από τον Μάρτιο και ίσως φτάσει στον επόμενο χρόνο, στην πολωνική προεδρία της Ε.Ε. Αλλοι αξιωματούχοι εκφράζουν προβληματισμό για το πώς ένας μεγαλύτερος ρόλος της Ε.Ε. θα συνδυάζεται με τον αντίστοιχο του ΝΑΤΟ και του κοινού συντονισμού με το «μπλοκ».
Ο γ.γ. της Συμμαχίας Γενς Στόλτενμπεργκ προειδοποίησε πως «η Ε.Ε. δεν μπορεί να αντικαταστήσει ή να γίνει εναλλακτική του ΝΑΤΟ», ενώ ο επικεφαλής της ευρωπαϊκής διπλωματίας Ζοζέπ Μπορέλ απέρριψε την ιδέα του επιτρόπου Αμυνας λόγω αλληλεπικάλυψης του ρόλου με τον υφιστάμενο Ευρωπαϊκό Οργανισμό Αμυνας (EDA), που συντονίζει τις αγορές όπλων μεταξύ των κρατών-μελών. «Ηδη έχουμε έναν οργανισμό, δεν χρειάζεται να περιμένουμε ακόμη ένα χρόνο για να δημιουργήσουμε νέα δομή. Μην εφευρίσκουμε τον τροχό κάθε μέρα», είπε χαρακτηριστικά.