Τα τουρκικά μίντια δεν φημίζονται, σε γενικές γραμμές, για την ψυχραιμία τους. Ούτε, βέβαια, για την αμεροληψία ή την ισορροπημένη/αποστασιοποιημένη ματιά με την οποία προσεγγίζουν τα πράγματα. Μάλλον το αντίθετο.
Η Τουρκία –μια χώρα που «έχει μάθει» παλαιόθεν να ζει σε ρυθμούς υψηλών τόνων, βαθιάς πόλωσης και έντασης– τοποθετείται χαμηλά στις σχετικές διεθνείς λίστες της ελευθερίας του Τύπου και του γραμματισμού στα Μέσα (media literacy).
Διώξεις για αναρτήσεις και δημοσιεύματα τα οποία δεν άρεσαν στους «από πάνω», κατευθυνόμενες «ειδήσεις», fake news και σκληρή προπαγάνδα διανθισμένη με δόσεις πραγματικότητας… Αυτή είναι η «μεγάλη εικόνα» που έρχεται, σε γενικές γραμμές, από τη γείτονα.
Κι όμως, μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον, σε πείσμα των αντίξοων συνθηκών (ή μήπως λόγω αυτών;), έχουν κάνει την εμφάνισή τους Τούρκοι fact checkers που δίνουν τον δικό τους αγώνα ενάντια στην παραπληροφόρηση και στα fake news, προς αποκατάσταση της αλήθειας και της πραγματικότητας.
Για του λόγου το αληθές, αρκεί μια ματιά στον ιστοχώρο της ομάδας Teyit (teyit.org) που ξεχωρίζει ως η προεξάρχουσα fact checking πλατφόρμα σήμερα στην Τουρκία.
«Ξεκινήσαμε το 2016 και τα τελευταία χρόνια κάναμε πολλά», δηλώνει στην «Κ» ο Μαχμούτ Τεζτζάν (βλ. φωτό), επικεφαλής του τμήματος επικοινωνίας της Teyit. Από την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016 και την πανδημία που ακολούθησε το 2020 ως τους καταστροφικούς σεισμούς του 2023, η Τουρκία έζησε όντως πολλά, εν μέσω μάλιστα «τεταμένων» εκλογικών αναμετρήσεων και ποικίλων αλλεπάλληλων κρίσεων, εσωτερικών αλλά και εξωτερικών.
Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον, οι fact checkers της Teyit είχαν υλικό πάνω στο οποίο μπορούσαν να δουλέψουν όπως άλλωστε και έκαναν, παράγοντας εκθέσεις («The State of Disinformation Disorder») – στέλνοντας newsletters σε χιλιάδες συνδρομητές (όπως το εβδομαδιαίο «Covid-19 Postası» την περίοδο της πανδημίας) – αναπτύσσοντας συμπράξεις σε συνεργασία με κολοσσούς από το εξωτερικό (ως third party fact checking/verification partner της Meta/Facebook και του TikTok) αλλά και με ομάδες του εσωτερικού (με ενώσεις δασκάλων για παράδειγμα, στο πλαίσιο του πρότζεκτ «Digital Media Literacy with Teachers») – ξεκινώντας τις δικές τους εκστρατείες πληροφόρησης (όπως τη «Salgın Var» για τα σύγχρονα φάρμακα) – και παραδίδοντας μαθήματα (μέσω της πλατφόρμας online μάθησης Pürmerak Club).
Προς αποκατάσταση της αλήθειας
«Τα τελευταία 7 χρόνια, η Teyit έχει αποκτήσει δεσπόζουσα θέση στο μέτωπο της πρόληψης και καταπολέμησης της παραπληροφόρησης, ειδικά σε περιόδους κρίσης, εν μέσω εκλογικών αναμετρήσεων, πολέμων, σεισμών, πυρκαγιών. Συνεχίζουμε να ευαισθητοποιούμε το ευρύ κοινό σχετικά με τον γραμματισμό στα Μέσα Επικοινωνίας μέσω της κοινότητάς μας», δηλώνει ο Μαχμούτ Τεζτζάν στην «Κ», παρουσιάζοντας μια σειρά από παραδείγματα: «Κάναμε fact checking στο μπεστ-σέλερ βιβλίο του Σονέρ Γιαλτζίν “Kara Kutu”, το οποίο πούλησε 300.000 αντίτυπα στην πρώτη του έκδοση και περιείχε πολυάριθμους ισχυρισμούς και πολλές θεωρίες συνωμοσίας κατά της σύγχρονης ιατρικής […] Και πριν από τις προεδρικές και βουλευτικές εκλογές του 2023, λανσάραμε πρότζεκτ όπως ήταν το “Statement Check” που ανέλυε τις δηλώσεις πολιτικών και το “Promise Check” που ανέλυε τις παλαιότερες υποσχέσεις της κυβέρνησης».
«Φοβήθηκαν, άραγε, ποτέ οι fact checkers της Teyit ότι θα μπορούσαν να στοχοποιηθούν ή ακόμη και να διωχθούν λόγω της δουλειάς τους;», τον ρωτάμε. «Ακολουθούμε μια μεθοδολογία που δίνει προτεραιότητα στη διαφάνεια και στην αμεροληψία», απαντά ο Μαχμούτ Τεζτζάν και συνεχίζει: «Οι αναγνώστες μπορούν να έχουν πρόσβαση στη μεθοδολογία μας και να δουν καθαρά πώς και τι ακριβώς εξετάζουμε στις λεπτομερείς αναλύσεις μας. Αν και ενδέχεται να αντιμετωπίσουμε αντιδράσεις από διαφορετικούς κοινωνικούς και πολιτικούς τομείς λόγω των θεμάτων που θίγουμε, δεν έχουμε βρεθεί αντιμέτωποι με οιεσδήποτε σοβαρές νομικές επιπτώσεις».
Οταν η Ελλάδα «κήρυξε εθνικό πένθος»
Υπάρχουν, όμως, τομείς που γεννούν περισσότερα fake news από άλλους; Και πώς τοποθετούνται η τουρκική εξωτερική πολιτική και τα ελληνοτουρκικά μέσα στο πλέγμα αυτών των παραγόντων; «Το τοπίο της παραπληροφόρησης ποικίλλει ανάλογα με την περίοδο και συχνά ευθυγραμμίζεται με την πολιτική ατζέντα», εξηγεί ο Τεζτζάν μιλώντας στην «Κ». «Το τελευταίο καιρό έχουν γίνει στόχοι παραπληροφόρησης οι πρόσφυγες και οι ομάδες των ΛΟΑΤΚΙ+. Η παραγωγή ψευδών πληροφοριών, πράγματι, μπορεί να παρουσιάζει διακυμάνσεις ανάλογα με την πορεία των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας. Το 2020 για παράδειγμα, όταν η Αγία Σοφία μετατράπηκε εκ νέου σε τζαμί, είχαμε καταρρίψει τουρκικά δημοσιεύματα που υποστήριζαν ότι η Ελλάδα είχε, σε αντίδραση, κηρύξει εθνικό πένθος με μεσίστιες σημαίες», προσθέτει.
Το κλίμα στα ελληνοτουρκικά
Θα μπορούσε, λοιπόν, η κατάρριψη των ψευδών ειδήσεων και η αποκατάσταση της αλήθειας να οδηγήσουν στη βελτίωση του κλίματος στις σχέσεις με τις γειτονικές χώρες;
«Παραπλανητικές πληροφορίες που σχετίζονται με την πολιτική μπορούν να επιδεινώσουν την πόλωση, ειδικά σε ήδη πολωμένες κοινωνίες. Η παραπληροφόρηση μπορεί να έχει όμως αντίκτυπο και στις διεθνείς σχέσεις», σχολιάζει ο Μαχμούτ Τεζτζάν, επικεφαλής επικοινωνιών της Teyit. Κατά την άποψή του, «η διόρθωση ψευδών πληροφοριών ή ειδήσεων που σχετίζονται με τις σχέσεις μεταξύ δύο χωρών μπορεί όντως να οδηγήσει σε μια πιο ήρεμη και πιο ειρηνική αντίληψη μεταξύ των κοινωνιών». «Ωστόσο, ο πιο κρίσιμος παράγοντας», όπως αναφέρει, «είναι το μέγεθος της επιρροής που ασκεί ο φορέας που διαδίδει αυτές τις πληροφορίες. Οι πολιτικοί έχουν, επίσης, σημαντικό ρόλο να διαδραματίσουν διασφαλίζοντας ότι οι διεθνείς σχέσεις θα βασίζονται στην αλήθεια».
Μερικές φορές τα cheap fakes είναι χειρότερα
Και δυστυχώς, δεν χρειάζεται τα fake news να είναι καλοδουλεμένα ή deep, προκειμένου να προκαλέσουν αίσθηση. «Ειδικά σε περιόδους κρίσης, παρατηρούμε ότι ψεύδη που κατασκευάστηκαν κατά τρόπο βιαστικό εξαπλώνονται πιο γρήγορα. Κατά τη διάρκεια γεγονότων όπως είναι οι εκλογές ή οι σεισμοί, αυτά που ονομάζουμε “cheap fakes” τείνουν να διαδίδονται ευρύτερα από τα deep fakes», σημειώνει ο επικεφαλής του τμήματος επικοινωνίας της Teyit.
Γιατί είναι, όμως, η Τουρκία τόσο χαμηλά στις σχετικές με τα μίντια διεθνείς κατατάξεις; Φταίνε μόνο τα fake news;
«Οι παραπλανητικές πληροφορίες έχουν σίγουρα μια θέση στην ιστορία των τουρκικών μέσων ενημέρωσης, ωστόσο δεν ευθύνονται αυτές πρωτίστως για την παρακμή της ελευθερίας του Τύπου. Οι θεμελιώδεις λόγοι, για την υποχώρηση της ελευθερίας του Τύπου, μπορούν να συνοψιστούν μέσα σε ένα ιστορικό πλαίσιο που περιλαμβάνει τις σχέσεις κυβέρνησης-μίντια, τις δομές ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης και τους νόμους και τις πρακτικές που απειλούν την ελευθερία του Τύπου», σημειώνει ο Μαχμούτ Τεζτζάν της Teyit. Προσθέτει ωστόσο ότι το τουρκικό μιντιακό περιβάλλον έχει πια και μια άλλη περισσότερο θετική πλευρά, ή μάλλον άλλες περισσότερο θετικές πλευρές, καθώς υπάρχουν πια newsrooms τα οποία ενσωματώνουν πρακτικές ελέγχου και επαλήθευσης με στόχο την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης.
Από οικονομική σκοπιά ωστόσο, πόσο βιώσιμα είναι όλα αυτά;
Ο Μαχμούτ Τεζτζάν εξηγεί: «Η Teyit είναι μια πλατφόρμα που υποστηρίζεται από την κοινότητά της και έχει υλοποιήσει στο παρελθόν με επιτυχία διαφόρους γύρους crowdfunding (σ.σ. πληθοχρηματοδότησης/συμμετοχικής χρηματοδότησης από το κοινό έπειτα από ανοιχτή δημόσια πρόσκληση). Οικονομικά, εκτός από τις συνεργασίες με το Facebook και το TikTok, υποστηρίζουμε το επιχειρηματικό μας μοντέλο υποβάλλοντας αιτήσεις για χρηματοδότηση μέσω των πρότζεκτ που παράγουμε, ενώ σχεδιάζουμε να λανσάρουμε φέτος και νέα μοντέλα εσόδων πάνω στα οποία εργαζόμαστε τον περασμένο χρόνο».
Οσο για το μέλλον, το μόνο σίγουρο είναι ότι οι fact checkers δεν πρόκειται να μείνουν χωρίς αντικείμενο… Οι Τούρκοι επιστρέφουν, άλλωστε, στις κάλπες για να εκλέξουν δημάρχους στις 31 Μαρτίου και έπεται συνέχεια…