Τα σύμβολα και τα σημάδια που υποδηλώνουν τα πιστεύω και τις συμπάθειές μας είναι συχνά ευμετάβλητα. Παρότι ο χριστιανικός σταυρός, η μουσουλμανική ημισέληνος, το εβραϊκό άστρο του Δαυίδ και τα νομικά κατοχυρωμένα εταιρικά ανάλογά τους –μήλο Apple, στόχοι Target ή κύματα Nike Swoosh– αποδεικνύονται ανθεκτικά στην πάροδο του χρόνου, πληθώρα γνώριμων αλλά και καινοτόμων γραφιστικών συμβόλων συναγωνίζονται να τραβήξουν την προσοχή μας.
Σήμερα δεν υπάρχει κίνημα χωρίς τη γραφιστική σημειολογία του. Κάθε αναρχία έχει αποκτήσει πια εταιρική οντότητα, με το άλφα σε κύκλο να έχει πάψει να βρίσκεται χαραγμένο στον φανοστάτη της γειτονιάς μας, για να μετακομίσει στα περιορισμένης κυκλοφορίας αθλητικά παπούτσια «Chuck Taylor Anarchy-edition All-Stars». Από τα ροζ πλεχτά σκουφάκια της φεμινιστικής Πορείας των Γυναικών μέχρι τα κόκκινα καπέλα των εισβολέων του Καπιτωλίου, από το ουράνιο τόξο του κινήματος ΛΟΑΤΚΙ+ στη Λεπτή Μπλε Γραμμή των υποστηρικτών του έργου των αστυνομικών στις ΗΠΑ, από τα εικονίδια εμότζι χαιρετισμού μέχρι τα εικονίδια καρπουζιών που υποδηλώνουν στήριξη προς την Παλαιστίνη, κινούμαστε μέσα σε δάσος αυτοσχέδιων γραφιστικών μέσων.
Η περίπτωση του σήματος ειρήνης είναι, ωστόσο, ξεχωριστή. Το διεθνώς αναγνωρίσιμο σύμβολο επινόησε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 ο ακτιβιστής και γραφίστας Τζέραλντ Χόλτομ, ως σήμα του βρετανικού κινήματος κατά της εξάπλωσης των πυρηνικών όπλων. Το σύμβολο αποτελεί συνδυασμό των λατινικών γραμμάτων Ν και D στις σημαίες σηματορών της διεθνούς ναυσιπλοΐας, σχηματίζοντας τα αρχικά των λέξεων πυρηνικός αφοπλισμός στην αγγλική γλώσσα. Το σύμβολο υιοθετήθηκε γρήγορα από το παγκόσμιο αντιπολεμικό κίνημα και την αντισυμβατική νεολαία.
Το πάλαι ποτέ ισχυρό σήμα έπαψε να αποτελεί προοδευτικό λάβαρο, εξαιτίας της «κακοδιαχείρισής» του από το μάρκετινγκ.
Από την πρώτη στιγμή ο Χόλτομ επέμεινε να διατηρήσει το σύμβολό του ανοικτό στη χρήση, αρνούμενος την κατοχύρωσή του. Χωρίς, όμως, την προστασία νομικών συμβούλων και των απειλητικών ασφαλιστικών τους μέτρων, τέτοια σύμβολα τείνουν να πέφτουν θύματα υπεξαίρεσης και αλλοίωσης. Καθώς το σύμβολο της ειρήνης δεν ανήκει σε κανέναν, μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τον οποιονδήποτε για ό,τι σκοπό επιθυμεί, όπως κάνει η κερδοσκοπική πλατφόρμα μικρών αγγελιών CraigsList.
Ακόμη και στις αρχές της δεκαετίας του 1970, το κάποτε γεμάτο βαρύ συμβολισμό σήμα της ειρήνης είχε καταστεί ανώδυνο σημάδι αστικού τρόπου ζωής και μοτίβο του ενδυματολογικού συρμού, ανάλογο με το χαμογελαστό πρόσωπο smiley face.
Οι σημερινοί φοιτητές, γεννημένοι στην αυγή του 21ου αιώνα, εξηγούν ότι ύστερα από δεκαετίες αδιάκοπης εμπορευματοποίησης, οι νέες γενιές δεν αντιλαμβάνονται πια την ανατρεπτική φύση του συμβόλου. Οταν ρωτιούνται για το σύμβολο της ειρήνης κάνουν λόγο για «χίπις, παραλίες του Λος Αντζελες, κάποιος που είναι χαλαρός, αλλά χωρίς επαφή με την πραγματικότητα».
«Δεν το θεωρώ προοδευτικό. Πρόκειται για ένα απαρχαιωμένο σύμβολο ανοχής του συνανθρώπου, ένα είδος συλλογικής ιδεολογικής κουβέρτας κατά του πολέμου και της βίας», λέει ο 21χρονος φοιτητής Μπεν Γκέρτνερ.
«Καπιταλιστικό μπιχλιμπίδι»
«Οταν βλέπω το σύμβολο της ειρήνης, το μυαλό μου πάει αμέσως σε κάποιου είδους καπιταλιστικό μπιχλιμπίδι», λέει η 19χρονη Κέιλι Φλάναγκαν. Παρότι τα λόγια τους μπορεί να ακούγονται κυνικά, ο συσχετισμός με το μάρκετινγκ δεν προκαλεί έκπληξη, καθώς η γενιά αυτή ήλθε για πρώτη φορά σε επαφή με το σύμβολο μέσω κάποιας μάρκας καταναλωτικού προϊόντος.
Κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι ύστερα από δεκαετίες εμπορικής εκμετάλλευσης, το σύμβολο της ειρήνης έχει καταπέσει οριστικά. Παρά τις επικρίσεις για αναχρονισμό, όμως, άλλοι υποστηρίζουν ότι συνεχίζει να διαθέτει μέρος της αρχικής του ισχύος. Ο Σέπαρντ Φέιρι, δημιουργός της πρώτης αφίσας του Μπαράκ Ομπάμα με τη λέξη «Ελπίδα», επιμένει ότι το σύμβολο της ειρήνης παραμένει αποτελεσματικό: «Αντιλαμβάνομαι την κριτική που γίνεται στη δουλειά μου για απλοϊκό περιεχόμενο και τακτικές προπαγάνδας, αλλά όταν πρέπει να μεταδώσεις μια ιδέα γρήγορα και αποτελεσματικά, το σύμβολο της ειρήνης κάνει ακριβώς αυτό».
Ο Φέιρι δεν πιστεύει όσους νέους απορρίπτουν εύκολα το σύμβολο, επιμένοντας ότι είναι στη φύση των νέων να απορρίπτουν και να αμφισβητούν, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν αντιδρούν θετικά στο συγκεκριμένο σύμβολο. Ισως πάλι η παρούσα συγκυρία με την επικράτηση του επιθετικού μάρκετινγκ και την προώθηση συμβόλων διαίρεσης από αλγορίθμους –η διάσπαση του κοινού είναι η ψυχή του μάρκετινγκ– να σηματοδοτεί το τέλος της αισιόδοξης αθωότητας της δεκαετίας του 1960.