Τα ξημερώματα της 24ης Φεβρουαρίου του 2022, η ρωσική πολεμική αεροπορία έπληξε στόχους σε ολόκληρη την ουκρανική επικράτεια. Την ίδια ώρα, δυνάμεις του ρωσικού πεζικού και πυροβολικού έμπαιναν στην Ουκρανία από τα βόρεια, τα νότια και τα ανατολικά. Τις επόμενες ημέρες, οι Ρώσοι επιχείρησαν να περικυκλώσουν το Κίεβο το οποίο, όμως, τελικώς δεν έπεσε.
Από εκείνες τις πρώτες ημέρες της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία έχουν πια περάσει σχεδόν 26 μήνες.
Εν έτει 2024 πια, όσα έχουν συμβεί στα πεδία των μαχών της Ουκρανίας είναι –σε μεγάλο βαθμό– γνωστά.
Το πλούσιο διπλωματικό παρασκήνιο
«Αυτό που είναι λιγότερο γνωστό είναι η έντονη διπλωματική κινητικότητα που έλαβε χώρα παράλληλα, κατά τις πρώτες εβδομάδες του πολέμου, με την εμπλοκή της Μόσχας, του Κιέβου και πλήθους άλλων παραγόντων», γράφουν οι Σάμιουελ Τσάραπ και Σεργκέι Ραντσένκο σε μακροσκελές άρθρο τους στο περιοδικό Foreign Affairs.
Σύμφωνα με τους Τσάραπ και Ραντσένκο, εκείνες οι διπλωματικές επαφές «θα μπορούσαν να είχαν οδηγήσει σε μια διευθέτηση (σ.σ. συμφωνία ειρήνευσης) μόλις λίγες εβδομάδες έπειτα από την έναρξη του πολέμου».
Οι επαφές σε Λευκορωσία και Τουρκία
Ως τα τέλη Μαρτίου του 2022, είχε ήδη εκπονηθεί –μέσα από σειρά τηλεδιασκέψεων και κατ’ ιδίαν συναντήσεων που είχαν λάβει χώρα στη Λευκορωσία και στην Τουρκία– το λεγόμενο Ανακοινωθέν της Κωνσταντινούπολης (Istanbul Communiqué) το οποίο σκιαγραφούσε το πλαίσιο μιας δυνητικής συμφωνίας διευθέτησης. Ουκρανοί και Ρώσοι διαπραγματευτές άρχισαν, στη συνέχεια, όντως να επεξεργάζονται το κείμενο μιας Συνθήκης (σ.σ. ειρήνης) σημειώνοντας μάλιστα ουσιαστική πρόοδο, όπως αναφέρουν οι Σάμιουελ Τσάραπ (RAND Corporation) και Σεργκέι Ραντσένκο (Johns Hopkins University) στις σελίδες του Foreign Affairs.
Ωστόσο τον Μάιο εκείνης του 2022 οι συνομιλίες διεκόπησαν και έκτοτε ο πόλεμος μαίνεται.
Ερωτήματα
Τι συνέβη; Πόσο κοντά ήταν οι δύο πλευρές στον τερματισμό του πολέμου; Και γιατί δεν κατέληξαν σε μια συμφωνία, ενώ είχαν σημειώσει πρόοδο;
Προκειμένου να βρουν τις απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα, οι Τσάραπ και Ραντσένκο εξέτασαν τα προσχέδια των ρωσο-ουκρανικών συμφωνιών (draft agreements) εκείνης της περιόδου αλλά και όσα έχουν δηλώσει στο πλαίσιο δημοσιευθεισών συνεντεύξεων Ρώσοι και Ουκρανοί αξιωματούχοι. Επιπλέον, πραγματοποίησαν μια σειρά από δικές τους συνεντεύξεις με πρόσωπα που είχαν είτε άμεση εμπλοκή σε εκείνες συνομιλίες είτε άμεση πληροφόρηση αναφορικά με το περιεχόμενό τους.
Αντικρουόμενες ερμηνείες
Ορισμένοι παρατηρητές και αξιωματούχοι, συμπεριλαμβανομένου του ίδιου του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν, έχουν υποστηρίξει ότι υπήρχε μια συμφωνία στο τραπέζι που θα τελείωνε τον πόλεμο και ότι ήταν οι Ουκρανοί εκείνοι που αποχώρησαν από αυτήν τη συμφωνία επηρεασμένοι από τις πιέσεις της Δύσης αλλά και από τις δικές τους εκτιμήσεις αναφορικά με τις ρωσικές στρατιωτικές αδυναμίες.
Στον αντίποδα, άλλοι έχουν απορρίψει ως «ανούσιες» τις συνομιλίες εκείνης της περιόδου, υποστηρίζοντας ότι το μόνο που ήθελαν στην πραγματικότητα και οι δύο πλευρές ήταν να κερδίσουν χρόνο και ότι τα όποια προσχέδια συμφωνιών «δεν ήταν σοβαρά».
Οι Τσάραπ και Ραντσένκο αναγνωρίζουν ότι υπάρχουν ψήγματα αλήθειας και στις δύο προαναφερθείσες προσεγγίσεις, τις οποίες όμως απορρίπτουν ως μονομερείς και μονοδιάστατες.
«Σχεδόν έτοιμη η συμφωνία»
Σύμφωνα με όσα αναφέρουν ωστόσο στην ανάλυσή τους για το περιοδικό Foreign Affairs, είναι «γεγονός» ότι «Ρώσοι και Ουκρανοί σχεδόν ολοκλήρωσαν μια συμφωνία που θα είχε δώσει τέλος στον πόλεμο». Η εν λόγω συμφωνία «θα παρείχε στην Ουκρανία πολυμερείς εγγυήσεις ασφαλείας (σ.σ. multilateral security guarantees), ανοίγοντας έτσι τον δρόμο προς ένα καθεστώς μόνιμης ουδετερότητας (permanent neutrality) για την Ουκρανία αλλά και προς την ένταξή της στην Ε.Ε.»
Στην προσπάθειά τους να «τελειώσουν» τον πόλεμο όσο το δυνατόν νωρίτερα, τα εμπλεκόμενα μέρη επιχείρησαν τότε, την άνοιξη του 2022, «να επιλύσουν μακροχρόνιες διαφωνίες σχετικές με την αρχιτεκτονική ασφάλειας και την περιφερειακή σταθερότητα». Ωστόσο, έτσι «στόχευσαν πολύ ψηλά, πολύ σύντομα» («too high, too soon»), θέτοντας, με άλλα λόγια, στόχους που μπορεί να ήταν υπέρ το δέον μεγαλεπήβολοι για εκείνη την –ακόμη πρώιμη χρονικά– περίοδο των εξελίξεων στο Ουκρανικό.
Οι αιτίες της κατάρρευσης
Οι ειρηνευτικές συνομιλίες κατέρρευσαν τον Μάιο του 2022, για μια σειρά από λόγους.
«Οι δυτικοί εταίροι του Κιέβου ήταν απρόθυμοι να παρασυρθούν σε μια διαπραγμάτευση με τη Ρωσία, πολύ δε περισσότερο σε μια διαπραγμάτευση που θα τους επιφόρτιζε με νέες δεσμεύσεις για τη διασφάλιση της ασφάλειας της Ουκρανίας. Η δημόσια διάθεση στην Ουκρανία σκλήρυνε μετά την αποκάλυψη των ρωσικών θηριωδιών στο Ιρπίν και στην Μπούτσα. Επίσης έπειτα από την αποτυχία της περικύκλωσης του Κιέβου από τη Ρωσία, ο Ουκρανός πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι ένιωσε ότι, με επαρκή δυτική υποστήριξη, θα μπορούσε να κερδίσει τον πόλεμο».
Για όλους αυτούς τους λόγους, οι συνομιλίες διεκόπησαν τότε, το 2022, αφήνοντας ωστόσο πίσω «προηγούμενο» και «τετελεσμένο» μια βάση διαπραγμάτευσης, έστω υπό μορφή προσχεδίων.
Δύο χρόνια μετά, διερωτάται κανείς εάν θα μπορούσε, άραγε, εκείνη η παρ’ ολίγον συμφωνία του 2022 να επιστρέψει εν έτει 2024 ως οδοδείκτης προς μια νέα δυνητική ουκρανο-ρωσική συμφωνία.
Το χρονικό των διαπραγματεύσεων
Ο Πούτιν εισέβαλε στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022 με στόχο να την «αποναζιστικοποιήσει», όπως διαμήνυε. Πέρα από την προφανή επικοινωνιακή εργαλειοποίηση του σοβιετικού παρελθόντος, αυτό που ήθελε στην πράξη ο Ρώσος ηγέτης ήταν προφανώς να ρίξει την κυβέρνηση του Βολοντίμιρ Ζελένσκι. Ηδη από τις πρώτες ημέρες της ρωσικής εισβολής ωστόσο, το Κρεμλίνο συνειδητοποίησε ότι αυτός δεν θα ήταν ο τύπου-blitzkrieg περίπατος για τις ρωσικές δυνάμεις που ήλπιζε. Και έτσι, ήδη από τα πρώτα 24ωρα, ξεκίνησαν οι επαφές. Ο Ζελένσκι είχε ζητήσει κατ’ ιδίαν συνάντηση με τον Πούτιν. Ο Πούτιν δεν θα δεχόταν, όμως, να «πέσει» στο επίπεδο ενός πρώην ηθοποιού (βλ. Ζελένσκι) τον οποίο η ρωσική προπαγάνδα είχε δημοσίως στοχοποιήσει ως «ανάξιο», «ακροδεξιό» και «θεατρίνο». Ο Ρώσος ηγέτης απέρριψε, λοιπόν, το ενδεχόμενο να συναντήσει διά ζώσης τον Ζελένσκι. Συμφώνησε, όμως, να σχηματιστεί μια ρωσική διαπραγματευτική ομάδα που θα συνομιλούσε με τους Ουκρανούς, με τον Λευκορώσο πρόεδρο Αλεξάντερ Λουκασένκο σε ρόλο διαμεσολαβητή.
Οι σχετικές συνομιλίες ξεκίνησαν να διεξάγονται στο έδαφος της Λευκορωσίας, σε απόσταση ολίγων δεκάδων χιλιομέτρων από τα ουκρανικά σύνορα, στις 28 Φεβρουαρίου, μόλις λίγα 24ωρα δηλαδή έπειτα από την έναρξη του πολέμου. Από την ουκρανική πλευρά είχαν πάρει μέρος, μεταξύ άλλων, οι Αρακάμια, Ρεζνίκοφ και Ποντόλιακ. Επικεφαλής της ρωσικής αντιπροσωπείας ήταν, από την άλλη, ο πάλαι ποτέ υπουργός Πολιτισμού Βλαντίμιρ Μεντίνσκι.
Σε εκείνη την πρώτη συνάντηση στα τέλη Φεβρουαρίου, οι Ρώσοι προσήλθαν με ένα σετ πολύ σκληρών όρων, αξιώνοντας τη σχεδόν πλήρη συνθηκολόγηση/παράδοση της ουκρανικής πλευράς. Από τη μεριά των Ουκρανών ήταν, όμως, σαφές ότι κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να αποτελέσει σημείο εκκίνησης.
Οι δύο πλευρές είχαν νέους γύρους συνομιλιών στις 3 και στις 7 Μαρτίου, στη Λευκορωσία και πάλι, αλλά αυτήν τη φορά κοντά στα σύνορα με την Πολωνία. Η θέση της Μόσχας στα πεδία των μαχών είχε αρχίσει, εν τω μεταξύ, να επιδεινώνεται επηρεάζοντας όμως και τις ρωσικές θέσεις στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων που έγιναν λιγότερο απαιτητικές. Σε αυτούς τους νέους γύρους συνομιλιών, η ουκρανική αντιπροσωπεία παρουσίασε τα δικά της αιτήματα, ζητώντας άμεση κατάπαυση του πυρός και δημιουργία ανθρωπιστικών διαδρόμων που θα επιτρέπουν στους αμάχους να εγκαταλείψουν με ασφάλεια τις εμπόλεμες ζώνες. Κατά τη διάρκεια του τρίτου γύρου των συνομιλιών στις 7 Μαρτίου, Ρώσοι και Ουκρανοί φέρεται να εξέτασαν για πρώτη φορά τα προσχέδια μιας ενδεχόμενης ειρηνευτικής συμφωνίας. Σύμφωνα με τον Ρώσο διαπραγματευτή Βλαντίμιρ Μεντίνσκι, αυτά τα προσχέδια ήταν ρωσικά και έδιναν βάρος στο μελλοντικά ουδέτερο καθεστώς της Ουκρανίας.
Σε αυτό το σημείο, οι διά ζώσης συναντήσεις διεκόπησαν για σχεδόν τρεις εβδομάδες, αλλά οι δύο αντιπροσωπείες συνέχισαν να συναντώνται στο πλαίσιο τηλεδιασκέψεων, μέσω Zoom.
Σε αυτήν τη φάση, οι Ουκρανοί άρχισαν να επικεντρώνονται και στο ζήτημα που θα αποκτούσε κεντρική θέση στο δικό τους όραμα για το τέλος του πολέμου: εν προκειμένω εκείνο των εγγυήσεων ασφαλείας που θα υποχρέωναν άλλα κράτη να υπερασπιστούν την Ουκρανία εάν η Ρωσία της επιτεθεί ξανά στο μέλλον.
Στις 10 Μαρτίου του 2022, από την Αττάλεια της Τουρκίας όπου είχε μεταβεί για να συναντήσει τον Ρώσο ΥΠΕΞ Σεργκέι Λαβρόφ, ο Ουκρανός υπουργός Εξωτερικών Ντμίτρο Κουλέμπα θα μιλούσε για μια «συστηματική» και «βιώσιμη λύση», υπογραμμίζοντας ότι οι Ουκρανοί ήταν «έτοιμοι να συζητήσουν» τις εγγυήσεις που ήλπιζαν να λάβουν από τα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ και τη Ρωσία.
Σύμφωνα με όσα γράφουν οι Τσάραπ και Ραντσένκο στο Foreign Affairs, αυτό που φαινόταν να έχει τότε κατά νου ο Κουλέμπα ήταν ένα σύστημα πολυμερών εγγυήσεων ασφάλειας («multilateral security guarantee»). Ο λόγος για μια συμφωνία στο πλαίσιο της οποίας ανταγωνιστικές δυνάμεις δεσμεύονται για την ασφάλεια ενός τρίτου κράτους υπό τον όρο ότι εκείνο θα παραμείνει αδέσμευτο.
Οι Ουκρανοί είχαν ήδη την εμπειρία του Μνημονίου της Βουδαπέστης το οποίο δεν κατάφερε όμως στην πράξη να αποτρέψει ούτε τα γεγονότα της Κριμαίας του 2014 αλλά ούτε και τη ρωσική εισβολή του 2022.
Με βάση εκείνο το Μνημόνιο του 1994, η Ουκρανία είχε συμφωνήσει να εγκαταλείψει το πυρηνικό της οπλοστάσιο, που ήταν τότε το τρίτο μεγαλύτερο στον κόσμο, λαμβάνοντας ως αντάλλαγμα τη δέσμευση Ρώσων, Αμερικανών και Βρετανών ότι θα σέβονταν την εδαφική της ακεραιότητα. Με βάση εκείνη τη συμφωνία ωστόσο, σε περίπτωση επίθεσης εναντίον του το Κίεβο δεν ήταν εξασφαλισμένο, καθώς τα εμπλεκόμενα μέρη δεν αναλάμβαναν την υποχρέωση να το υπερασπιστούν παρά μόνο να συγκαλούσαν το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών.
Στις 14 Μαρτίου του 2022 οι δύο αντιπροσωπείες είχαν νέα συνάντηση μέσω Zoom. Την ίδια ημέρα, ο Ουκρανός πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι έκανε μια ανάρτηση στο Telegram με την οποία ζητούσε «αποτελεσματικές εγγυήσεις ασφαλείας» που δεν θα είναι «όπως εκείνες της Βουδαπέστης».
Δύο ημέρες αργότερα, στο πλαίσιο συνέντευξης που παραχώρησε, ο σύμβουλος του Ζελένσκι, Μ. Ποντόλιακ, εξήγησε ότι αυτό που ζητούσε το Κίεβο ήταν «απόλυτες εγγυήσεις ασφάλειας» που θα απαιτούν «οι υπογράφοντες να υπερασπιστούν ενεργά την Ουκρανία σε περίπτωση σύγκρουσης».
Ξένοι αξιωματούχοι, όπως ο τότε πρωθυπουργός του Ισραήλ Ναφτάλι Μπένετ, είχαν προειδοποιήσει τότε τον Ζελένσκι να μην περιμένει τέτοιου τύπου εγγυήσεις από την πλευρά της Δύσης καθώς εκείνες δεν πρόκειται να έρθουν.
Από τη στιγμή που η Δύση δεν ήταν διατεθειμένη να δεχθεί την Ουκρανία στο ΝΑΤΟ πριν από τον πόλεμο του 2022, γιατί να το κάνει μετά; Γιατί να ρισκάρει έναν πόλεμο Ρωσίας-ΝΑΤΟ τον οποίο δεν φαίνεται σε καμία περίπτωση να επιθυμεί; Σύμφωνα με την ουκρανική πλευρά, οι σχετικές δυτικές ενστάσεις θα μπορούσαν να ξεπεραστούν εάν η Μόσχα έμπαινε και εκείνη ως εγγυήτρια σε μια συμφωνία για το μελλοντικό καθεστώς της Ουκρανίας. Εάν η Μόσχα αποδεχόταν, με άλλα λόγια, ότι μια μελλοντική επίθεση κατά της Ουκρανίας θα σήμαινε πόλεμο μεταξύ Ρωσίας και Ηνωμένων Πολιτειών, τότε θα απείχε από μια τέτοια επίθεση.
Οι μάχες συνεχίστηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια του Μαρτίου (2022), χωρίς όμως σημαντικές επιτυχίες για τις ρωσικές δυνάμεις που επιχείρησαν μεν να καταλάβουν σειρά ουκρανικών πόλεων (Τσερνίχιβ, Σούμι, Χάρκοβο, Κίεβο) χωρίς όμως να τα καταφέρουν.
Ρώσοι και Ουκρανοί επέστρεψαν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων στις 29 Μαρτίου του 2022, με τη συνάντησή τους να λαμβάνει αυτήν τη φορά χώρα στην Κωνσταντινούπολη.
Η συμφωνία της Κωνσταντινούπολης
Κατά τη διάρκεια εκείνης της συνάντησης, οι δύο πλευρές συμφώνησαν σε ένα κοινό ανακοινωθέν.
«Οι Ουκρανοί είχαν συντάξει το μεγαλύτερο μέρος του εκείνου του ανακοινωθέντος, υπό τον τίτλο “Βασικές διατάξεις της Συνθήκης για τις Εγγυήσεις Ασφαλείας της Ουκρανίας”, και οι Ρώσοι αποδέχθηκαν προσωρινά την ιδέα να το χρησιμοποιήσουν ως πλαίσιο για μια Συνθήκη», γράφουν οι Σάμιουελ Τσάραπ και Σεργκέι Ραντσένκο στο περιοδικό Foreign Affairs, επικαλούμενοι ως πηγή ανθρώπους που συμμετείχαν στις συνομιλίες της Κωνσταντινούπολης.
Σύμφωνα με τις βασικές παραμέτρους όσων είχαν συμφωνηθεί ως πλαίσιο στην Κωνσταντινούπολη: Η Ουκρανία θα έμπαινε σε ένα καθεστώς μόνιμης ουδετερότητας και δεν θα αποκτούσε ποτέ πυρηνικά όπλα. Δεν θα έμπαινε σε στρατιωτικές συμμαχίες και δεν θα φιλοξενούσε ξένες στρατιωτικές βάσεις ή ξένα στρατεύματα στο έδαφός της. Ως πιθανές εγγυήτριες δυνάμεις, παρουσιάζονταν τα πέντε μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών (ΗΠΑ, Κίνα, Γαλλία, Ρωσία, Ηνωμένο Βασίλειο) μαζί με τον Καναδά, τη Γερμανία, το Ισραήλ, την Ιταλία, την Πολωνία και την Τουρκία.
Σύμφωνα με όσα είχαν (προ)συμφωνηθεί τότε στην Κωνσταντινούπολη, εάν η Ουκρανία δεχόταν επίθεση και ζητούσε βοήθεια, τότε όλες οι εγγυήτριες δυνάμεις θα ήταν υποχρεωμένες, ύστερα από διαβουλεύσεις με την Ουκρανία και μεταξύ τους, να της παράσχουν βοήθεια προκειμένου να αποκαταστήσει την ασφάλειά της, μέσα από κινήσεις οι οποίες παρουσιάζονταν μάλιστα κατά τρόπο πολύ συγκεκριμένο: επιβάλλοντας ζώνη απαγόρευσης πτήσεων, στέλνοντας όπλα στους Ουκρανούς και επεμβαίνοντας άμεσα υπέρ της Ουκρανίας με δικές τους στρατιωτικές δυνάμεις.
Παράλληλα ωστόσο, θα παρέμενε ανοιχτός ο δρόμος του Κιέβου προς ένταξη στην Ε.Ε., με τις εγγυήτριες δυνάμεις, της Ρωσίας συμπεριλαμβανομένης, να «επιβεβαιώνουν ρητά την πρόθεσή τους να διευκολύνουν την ένταξη της Ουκρανίας στην Ευρωπαϊκή Ενωση».
Ειδικά στην περίπτωση της Ρωσίας, που είχε το 2013 πιέσει τον Γιανουκόβιτς να αποχωρήσει από μια απλή συμφωνία σύνδεσης με την Ε.Ε., κάτι τέτοιο θα ήταν, βέβαια, εξαιρετικά εντυπωσιακό.
Κατά τα λοιπά, σύμφωνα με το ανακοινωθέν της Κωνσταντινούπολης, Ρώσοι και Ουκρανοί συμφωνούσαν και σε κάτι άλλο: να επιδιώξουν να επιλύσουν ειρηνικά τη διαφορά τους για την Κριμαία μέσα σε μια περίοδο δέκα έως 15 ετών.
Σε δηλώσεις που έκανε στις 29 Μαρτίου, αμέσως μετά την ολοκλήρωση των συνομιλιών στην Τουρκία, ο επικεφαλής της ρωσικής αντιπροσωπείας, Βλαντίμιρ Μεντίνσκι, είχε παρουσιαστεί αισιόδοξος, θεωρώντας πιθανή την υπογραφή μιας Συνθήκης Ειρήνης από τους κ.κ. Πούτιν και Ζελένσκι στο πλαίσιο κάποιας Συνόδου Κορυφής που θα ακολουθούσε.
Εν τω μεταξύ, η Ρωσία είχε εγκαταλείψει τις προσπάθειές της να καταλάβει το Κίεβο και απέσυρε τις δυνάμεις της από ολόκληρο το βόρειο μέτωπο, παρουσιάζοντας μάλιστα τις εν λόγω κινήσεις ως κινήσεις καλής θέλησης και «οικοδόμησης εμπιστοσύνης». Στην πραγματικότητα ωστόσο, οι Ρώσοι είχαν υπερεκτιμήσει τις δυνατότητές τους στις εν λόγω περιοχές όπου ηττήθηκαν και αυτό που έκαναν ήταν να προσπαθούν να παρουσιάσουν τις στρατιωτικές ήττες τους ως διπλωματικές νίκες.
Η ρωσική υποχώρηση ενίσχυσε την αποφασιστικότητα του Ζελένσκι. Η άμεση ρωσική απειλή που υπήρχε για την ουκρανική κυβέρνηση τις πρώτες εβδομάδες του πολέμου, απομακρύνθηκε. Παράλληλα, φάνηκε στην πράξη ότι η στρατιωτική μηχανή του Πούτιν θα μπορούσε να απωθηθεί στα πεδία των μαχών. Η ρωσική υποχώρηση άνοιξε παράλληλα τον δρόμο για την αποστολή δυτικής στρατιωτικής βοήθειας στην Ουκρανία, καθώς ελευθερώθηκαν οι γραμμές τροφοδοσίας που οδηγούσαν στο Κίεβο. Παράλληλα όμως, έπειτα από την αποχώρηση των Ρώσων ήρθαν στο φως και οι φρικαλεότητες που είχαν διαπραχθεί από τις ρωσικές δυνάμεις στην Μπούτσα και στο Ιρπίν.
Οι αναφορές από την Μπούτσα άρχισαν να γίνονται πρωτοσέλιδο στον διεθνή Τύπο στις αρχές Απριλίου. Στις 4 Απριλίου, ο Ζελένσκι επισκέφτηκε την εν λόγω πόλη. Την επόμενη μέρα μίλησε στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ μέσω βίντεο και κατηγόρησε τη Ρωσία ότι διέπραξε εγκλήματα πολέμου στην Μπούτσα, συγκρίνοντας μάλιστα τις ρωσικές δυνάμεις με το ISIS και ζητώντας από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ να αποβάλει τη Ρωσία από μόνιμο μέλος.
Παράλληλα ωστόσο, οι αντιπροσωπείες της Ουκρανίας και της Ρωσίας «συνέχισαν να εργάζονται πάνω σε μια Συνθήκη που υποτίθεται ότι θα υπέγραφαν οι κ.κ. Πούτιν και ο Ζελένσκι κατά τη διάρκεια μιας Συνόδου Κορυφής που θα πραγματοποιούνταν στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον».
«Οι δύο πλευρές αντάλλασσαν προσχέδια μεταξύ τους και, όπως φαίνεται, άρχισαν να τα μοιράζονται και με άλλα μέρη», γράφουν στο Foreign Affairs οι Σάμιουελ Τσάραπ και Σεργκέι Ραντσένκο οι οποίοι μπόρεσαν μάλιστα να αποκτήσουν πρόσβαση σε δύο από αυτά τα προσχέδια που φέρουν ημερομηνίες 12 και 15 Απριλίου.
Σύμφωνα με το προσχέδιο της 12ης Απριλίου, οι εγγυήτριες δυνάμεις θα αποφάσιζαν ανεξάρτητα/μεμονωμένα η καθεμία εάν θα συνδράμουν στρατιωτικά το Κίεβο στην περίπτωση που εκείνο δεχθεί επίθεση. Σύμφωνα με το προσχέδιο της 15ης Απριλίου ωστόσο, οι Ρώσοι ζητούν η όποια στρατιωτική συνδρομή να απαιτεί την προηγούμενη σύμφωνη γνώμη όλων των εγγυητριών δυνάμεων. Αυτό θα έδινε όμως δικαίωμα βέτο στην ίδια τη Μόσχα, κάτι το οποίο δεν θα μπορούσε να γίνει αποδεκτό από την ουκρανική πλευρά.
Παράλληλα, η ρωσική πλευρά άρχισε να προσθέτει στα προσχέδια όρους που απαιτούσαν από την Ουκρανία να απαγορεύσει τον «φασισμό, τον ναζισμό, τον νεοναζισμό και τον επιθετικό εθνικισμό» και να καταργήσει έξι ουκρανικούς νόμους (ολικά ή εν μέρει) που αγγίζουν αμφιλεγόμενες πτυχές της σοβιετικής ιστορίας σχετικές, μεταξύ άλλων, με τον ρόλο των Ουκρανών εθνικιστών κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Εάν υποχρέωνε την Ουκρανία να καταργήσει νόμους που καταδικάζουν το σοβιετικό παρελθόν και χαρακτηρίζουν μαχητές της ελευθερίας τους Ουκρανούς εθνικιστές που πολέμησαν τον Κόκκινο Στρατό, το Κρεμλίνο θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι επέτυχε τον στόχο της «αποναζιστικοποίησης» της Ουκρανίας.
Από την άλλη πλευρά ωστόσο, το Κίεβο πολύ δύσκολα θα αποδεχόταν όρους που καθορίζουν τον τρόπο με το οποίο εκείνο προσεγγίζει την ιστορική μνήμη, ειδικά στο πλαίσιο μιας Συνθήκης που υποτίθεται ότι θα είχε να κάνει με εγγυήσεις ασφαλείας.
Ρώσοι και Ουκρανοί παρουσιάζονταν, επίσης, να διαφωνούν αναφορικά με το μέγεθος του ουκρανικού στρατού και του ουκρανικού οπλοστασίου.
Διαφωνίες
Οι Ουκρανοί ήθελαν έναν στρατό 250.000 ατόμων σε καιρό ειρήνης. Οι Ρώσοι όμως στον αντίποδα έβλεπαν ως ταβάνι τα 85.000 άτομα. Οι Ουκρανοί ήθελαν να έχουν 800 τανκς, αλλά οι Ρώσοι τους επέτρεπαν μόνον 342. Ακόμη πιο μεγάλες ήταν, δε, οι διαφορές αναφορικά με την εμβέλεια των ουκρανικών πυραύλων, την οποία οι Ουκρανοί τοποθετούσαν στα 280 χιλιόμετρα και οι Ρώσοι στα… 40 χιλιόμετρα.
Κι όμως, παρά τις αξιοσημείωτες διαφωνίες, το προσχέδιο της 15ης Απριλίου άφηνε να εννοηθεί ότι μια Συνθήκη Ειρήνης θα μπορούσε να υπογραφεί μέσα στις επόμενες δύο εβδομάδες, πριν δηλαδή από τις αρχές Μαΐου.
Σημειώνεται ότι οι δύο αντιπροσωπείες είχαν αφήσει εκτός διαπραγμάτευσης το ζήτημα των συνόρων. «Προφανώς, η ιδέα ήταν να αποφασίσουν ο Πούτιν και ο Ζελένσκι για αυτά τα θέματα στην προγραμματισμένη Σύνοδο Κορυφής. Είναι εύκολο να φανταστεί κανείς ότι ο Πούτιν θα επέμενε να κρατήσει όλα τα εδάφη που οι δυνάμεις του είχαν καταλάβει. Το ερώτημα είναι αν ο Ζελένσκι θα μπορούσε να συμφωνήσει», γράφουν οι Σάμιουελ Τσάραπ και Σεργκέι Ραντσένκο σε μακροσκελές άρθρο τους για το περιοδικό Foreign Affairs.
Γιατί, λοιπόν, κατέρρευσαν οι συνομιλίες;
Ο Πούτιν έχει, από την πλευρά του, υποστηρίξει ότι παρενέβησαν οι Δυτικοί –και πιο συγκεκριμένα ο Βρετανός τότε πρωθυπουργός Μπόρις Τζόνσον– πιέζοντας το Κίεβο να κάνει πίσω, επειδή τους ενδιέφερε πιο πολύ να αποδυναμώσουν τη Ρωσία παρά να δώσουν ένα τέλος στον πόλεμο.
Σύμφωνα με την εκτίμηση των Τσάραπ και Ραντσένκο, οι Δυτικοί ήταν όντως επιφυλακτικοί απέναντι σε μια ενδεχόμενη ουκρανο-ρωσική συμφωνία ειρήνευσης που θεωρούσαν ότι αφήνει αναπάντητα μια σειρά από κρίσιμα ερωτήματα, αναφορικά για παράδειγμα με τα μελλοντικά σύνορα των δύο χωρών.
Σύμφωνα μάλιστα με όσα αναφέρει ένας πρώην αξιωματούχος των ΗΠΑ, οι Ουκρανοί δεν διαβουλεύτηκαν με την Ουάσιγκτον παρά μόνον έπειτα από την έκδοση του ανακοινωθέντος της Κωνσταντινούπολης, παρά το γεγονός ότι επρόκειτο για ένα προσχέδιο συμφωνίας το οποίο επιφόρτιζε με νέες δεσμεύσεις την αμερικανική πλευρά.
Το ανακοινωθέν της Κωνσταντινούπολης σκιαγραφούσε ένα πολυμερές πλαίσιο το οποίο προϋπέθετε, όμως, την προθυμία της Δύσης να εμπλακεί διπλωματικά με τη Ρωσία και να δώσει πραγματικές εγγυήσεις ασφάλειας στην Ουκρανία. Ωστόσο, καμία από αυτές τις δύο προϋποθέσεις δεν αποτελούσε προτεραιότητα για τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους συμμάχους τους εκείνη την περίοδο.
«Ετσι, αντί να αγκαλιάσει το ανακοινωθέν της Κωνσταντινούπολης και την επακόλουθη διπλωματική διαδικασία, η Δύση αύξησε τη στρατιωτική βοήθεια προς το Κίεβο και την πίεση στη Ρωσία», με το Ηνωμένο Βασίλειο υπό την πρωθυπουργία τότε του Μπόρις Τζόνσον να βγαίνει πιο δυναμικά στο προσκήνιο καλώντας τον Ζελένσκι να μην υπογράψει μια συμφωνία με τον Πούτιν τον οποίο χαρακτήριζε «αναξιόπιστο».
Η αναγεννημένη αυτοπεποίθηση των Ουκρανών, που θεώρησαν ότι θα μπορούσαν να κερδίσουν αυτόν τον πόλεμο έπαιξε, επίσης, ρόλο. Η ρωσική υποχώρηση από το Κίεβο και άλλες μεγάλες πόλεις στα βορειοανατολικά και η προοπτική λήψης περισσότερων όπλων από τη Δύση γέννησαν την αισιοδοξία για πιθανά κέρδη στο πεδίο της μάχης λειτουργώντας έτσι σε βάρος κάθε συμβιβαστικής διάθεσης.
Στα τέλη του Απριλίου του 2022, η Ουκρανία είχε σκληρύνει τη στάση της, απαιτώντας την απομάκρυνση των ρωσικών δυνάμεων από το Ντονμπάς ως προϋπόθεση για μια συμφωνία ειρήνευσης.
Οι ουκρανο-ρωσικές συνομιλίες του 2022 κατέρρευσαν, όμως, και έναν άλλον λόγο: επειδή οι διαπραγματευτές επικεντρώθηκαν στη μεταπολεμική αρχιτεκτονική ασφαλείας αφήνοντας εκτός διαπραγμάτευσης τους πρακτικούς όρους που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στον τερματισμό των εχθροπραξιών. Οι δύο πλευρές άφησαν εκτός βασικά ζητήματα διαχείρισης και μετριασμού των συγκρούσεων (τη δημιουργία ανθρωπιστικών διαδρόμων, την κατάπαυση του πυρός, τις αποχωρήσεις στρατευμάτων) και αντ’ αυτού προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια μακροπρόθεσμη Συνθήκη Ειρήνης που θα επιλύει τις διαφορές που αποτελούσαν την πηγή των γεωπολιτικών εντάσεων εδώ και δεκαετίες.
Ρωσία, Ουκρανία και Δύση είχαν, ωστόσο, δοκιμάσει να κινηθούν αντίστροφα στο παρελθόν, αποτυγχάνοντας και τότε παταγωδώς. Οι Συμφωνίες του Μινσκ που υπογράφηκαν το 2014 και το 2015, μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία και την εισβολή στο Ντονμπάς, κάλυπταν λεπτομέρειες όπως ήταν η ημερομηνία και η ώρα παύσης των εχθροπραξιών και η απόσταση στην οποία θα έπρεπε να απομακρυνθεί κάθε οπλικό σύστημα, χωρίς όμως να αγγίξουν ευρύτερα θέματα σχετικά με τη μελλοντική μακροπρόθεσμη αρχιτεκτονική ασφαλείας.
Εν έτει 2024…
Εν έτει 2024 πια, δύο χρόνια έπειτα από εκείνες τις ειρηνευτικές συνομιλίες του 2022, ο Λευκορώσος πρόεδρος Αλεξάντερ Λουκασένκο υποστήριξε ότι οι αντιμαχόμενες πλευρές θα μπορούσαν να επιστρέψουν σε εκείνη τη βάση διαπραγμάτευσης.
«Είναι μια λογική θέση. Ηταν μια αποδεκτή θέση και για την Ουκρανία. Συμφώνησαν σε αυτή τη θέση», είπε ο Λουκασένκο στο πλαίσιο συνομιλίας που είχε με τον Πούτιν στο Κρεμλίνο στις 11 Απριλίου. «Συμφώνησαν, φυσικά», απάντησε από την πλευρά του ο Πούτιν.