Συμπληρώνονται σήμερα είκοσι χρόνια από τη λεγόμενη «μεγάλη έκρηξη» (“big bang”) της διεύρυνσης του 2004, όταν η Ευρωπαϊκή Ενωση δέχθηκε δέκα νέα κράτη μέλη: την Κύπρο, την Τσεχία, την Εσθονία, την Ουγγαρία, τη Λετονία, τη Λιθουανία, τη Μάλτα, την Πολωνία, τη Σλοβακία και τη Σλοβενία.
Η διεύρυνση της Ε.Ε. πραγματοποιήθηκε σε μια εποχή κατά την οποία το ευρύτερο πολιτικό και γεωπολιτικό περιβάλλον ήταν διαφορετικό, με την Ε.Ε. να αισθάνεται αυτοπεποίθηση και να προσφέρει συνθήκες ευημερίας, λίγα χρόνια έπειτα από την υιοθέτηση του ευρώ.
Η Ευρωπαϊκή Ενωση γιορτάζει την 20στη επέτειο διατηρώντας χαμηλούς τόνους, με φόντο τον πόλεμο στην Ουκρανία, την ανησυχία για την άνοδο της ακροδεξιάς ενόψει των ευρωεκλογών και τη μετατόπιση χωρών όπως η Ουγγαρία και η Σλοβακία προς την ανελευθερία.
Την περασμένη Δευτέρα, η βελγική προεδρία του Συμβουλίου της Ε.Ε. διοργάνωσε εκδήλωση στο κέντρο τεχνών Bozar στις Βρυξέλλες με τη συμμετοχή και των υποψήφιων κρατών-μελών, ενώ χθες το άτυπο Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων επικεντρώθηκε στην ανάγκη επιτάχυνσης της διεύρυνσης της Ε.Ε., αλλά δίνοντας έμφαση στο κράτος δικαίου.
Εμφαση στο κράτος δικαίου
Το κράτος δικαίου κυριάρχησε στη χθεσινή συζήτηση και αποτέλεσε μια «μικρή γεύση» του τι πρέπει να κάνουν τα υποψήφια κράτη μέλη σύμφωνα με τις δηλώσεις της αρμόδιας επιτρόπου Βιέρα Γιούροβα, μετά τη χθεσινή υπουργική συνάντηση.
Σύμφωνα με πληροφορίες, στη χθεσινή συζήτηση παρουσιάστηκε έγγραφο που προετοίμασε η βελγική προεδρία και το διεθνές ινστιτούτο για τη δημοκρατία και την εκλογική βοήθεια (IDEA), που περιλαμβάνει προτάσεις για το πώς θα διασφαλιστεί ότι οι μεταρρυθμίσεις θα στηρίξουν το κράτος δικαίου τόσο εντός της Ε.Ε. όσο και στα υποψήφια κράτη μέλη. Οι συντάκτες της έκθεσης παραδέχθηκαν ότι οι μεταρρυθμίσεις του κράτους δικαίου στις υποψήφιες χώρες δεν έχουν «αποδώσει τα αναμενόμενα αποτελέσματα» και ότι η Ε.Ε. απέτυχε να αποτρέψει την οπισθοδρόμηση σε ορισμένα από τα σημερινά μέλη της.
Με βασικό παράδειγμα την οπισθοδρόμηση της Ουγγαρίας σε θέματα δημοκρατίας, είναι φανερό ότι η Ε.Ε. επιχειρεί να ενισχύσει την παρακολούθηση και την επιβολή των προτύπων του κράτους δικαίου ώστε να είναι έτοιμη να υποδεχθεί νέα μέλη.
Οι ενταξιακές συνομιλίες στην Ε.Ε. καθοδηγούνται συνήθως από την προσέγγιση «πρώτα τα θεμελιώδη», όπου το κράτος δικαίου, η καταπολέμηση της διαφθοράς και τα θεμελιώδη δικαιώματα συνδέονται με την οικονομική διακυβέρνηση, την ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών και τη μεταρρύθμιση της δημόσιας διοίκησης στις υποψήφιες χώρες. Η αλήθεια είναι, βέβαια, ότι το «φρένο» στις μεταρρυθμίσεις, ειδικά στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, προέκυψε και από τις συνεχείς αβέβαιες υποσχέσεις, που δίνει η Ε.Ε. για την ένταξή τους.
Σε κάθε περίπτωση, η διεύρυνση συνεχίζει να αποτελεί την πιο πετυχημένη πολιτική του «μπλοκ» τόσο σε πολιτικό, όσο και σε οικονομικό επίπεδο.
Η 20η επέτειος της «μεγάλης διεύρυνσης», η πέμπτη κατά σειρά και ίσως η πιο σημαντική στην ιστορία της Ένωσης θα εορταστεί σήμερα ξεχωριστά σε διάφορα κράτη μέλη με την πρόεδρο της Κομισιόν, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, να έχει ήδη επισκεφθεί χθες την Τσεχία και σήμερα να βρίσκεται στην Κύπρο.
Κανείς δεν ξεχνά, άλλωστε, ότι η είσοδος τότε δέκα νέων κρατών μελών δημιούργησε τη «νέα Ευρώπη». Το επισήμανε και η πρόεδρος της Κομισιόν στην πρόσφατη ομιλία της στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο πλαίσιο της 20ετους επετείου. «Η 1η Μαΐου δεν ήταν μόνο η γέννηση μιας μεγαλύτερης Ενωσης. Ήταν η γέννηση μιας νέας εποχής», τόνισε η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν.
Οι αριθμοί, εξάλλου, μιλούν από μόνοι τους. Πριν από ακριβώς είκοσι χρόνια υπήρχε ανησυχία για το πώς θα ενσωματωθούν όλα αυτά τα κράτη και κυρίως για το «κόστος» της διεύρυνσης που θα έφερνε στην Ευρώπη νέους μετανάστες, «Πολωνούς υδραυλικούς», αλλά και μείωση κονδυλίων για τις χώρες του ευρωπαϊκού νότου από τα ταμεία συνοχής.
Η Ε.Ε. επεκτάθηκε και τα νέα κράτη μέλη της εξελίχθηκαν σε μικρές οικονομικές δυνάμεις με την Τσεχία, Σλοβακία αλλά και την Ουγγαρία να ενισχύονται βιομηχανικά και την Πολωνία να εξελίσσεται σε χώρα ευκαιριών για τους πολίτες της που ζούσαν ως μετανάστες έως τότε σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Η Εσθονία εξελίχθηκε στην πρώτη χώρα της ψηφιακής μετάβασης σημειώνοντας παράλληλα μέσο όρο ετήσιας ανάπτυξης πάνω από 7%. Ωστόσο, και τα κράτη μέλη επωφελήθηκαν αυξάνοντας (σχεδόν στο διπλάσιο) τις εξαγωγές τους προς τα νέα μέλη της ευρωπαϊκής οικογένειας.
Σύμφωνα, άλλωστε, με τα στοιχεία της Κομισιόν το μέσο κατά κεφαλή ΑΕΠ των δέκα κρατών μελών που μπήκαν στην Ε.Ε. πριν από είκοσι χρόνια αυξήθηκε από 59% του μέσου όρου της Ένωσης σε 81%. Η Πολωνία, η Σλοβακία, η Μάλτα και η Λετονία σημείωσαν μέση ανάπτυξη πάνω από 7%, ενώ οι μέσοι μισθοί διπλασιάστηκαν στη διάρκεια της 20ετίας. Τα επίπεδα φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού μειώθηκαν από το 37% το 2005 στο 17% το 2020.
«Αρκετοί αμφέβαλλαν για τη δυνατότητα της Ε.Ε. να ενσωματώσει πληθυσμούς και οικονομίες άνω των 100 εκατομμυρίων πολιτών», επεσήμανε ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Σαρλ Μισέλ σε ομιλία του στο Bozar, την περασμένη Δευτέρα. «Στο τέλος το αποτέλεσμα ήταν εκπληκτικό», συμπλήρωσε.
Αυτό το αποτέλεσμα πάντως αμφισβητήθηκε έως σήμερα, καθώς η διεύρυνση τα τελευταία δέκα χρόνια «πάγωσε». Ήδη εκφράζονται προβληματισμοί για την είσοδο εννέα νέων κρατών μελών και ιδιαίτερα της Ουκρανίας λόγω του μεγέθους της. Η Ουκρανία, για παράδειγμα, θα δικαιούται 186 δισεκατομμύρια ευρώ σε διάστημα επτά ετών, σύμφωνα με τους σχετικούς υπολογισμούς. Ήδη κράτη-μέλη που τάσσονται αναφανδόν υπέρ της ένταξής της, όπως η Πολωνία, αντιδρούν στην είσοδο ουκρανικών προϊόντων, ενώ άλλοι υπολογίζουν το «κόστος» της διεύρυνσης με την απώλεια σημαντικών κονδυλίων για τα κράτη-μέλη. Ως εκ τούτου, ο προϋπολογισμός της Ε.Ε. αναμένεται να αποτελέσει το πιο αμφιλεγόμενο θέμα και θα πρέπει να διευθετηθεί έως το 2027, δηλαδή πριν από την έναρξη του επόμενου πολυετούς δημοσιονομικού πλαισίου.
Η διεύρυνση, πάντως, σύμφωνα και με τις τελευταίες προτάσεις της Κομισιόν, θα βασιστεί στην αξία της κάθε υποψηφιότητας. Ταυτόχρονα, ωστόσο, η Κομισιόν -λόγω των γεωπολιτικών αναταράξεων και των συναφών κινδύνων στην άμεση γειτονιά της- υπογραμμίζει ότι η ένταξη της Ουκρανίας αποτελεί γεωπολιτική και στρατηγική «επιταγή», ενώ το ίδιο επιχείρημα χρησιμοποιείται και για την περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων.
Αποτελεί «στοίχημα» λοιπόν για την Ε.Ε. το πώς θα σταθμίσει τα γεωστρατηγικά της συμφέροντα έναντι της αντικειμενικής προόδου των μεταρρυθμίσεων, που πρέπει σύντομα να σημειώσουν τα υποψήφια κράτη-μέλη.
Η πρόεδρος της Κομισιόν έχει επικρίνει παράλληλα το χρονοδιάγραμμα που έχει προτείνει ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για την ένταξη των υποψήφιων κρατών-μελών έως το 2030. Ο Σαρλ Μισέλ επιμένει όμως σε αυτήν την ημερομηνία. «Η διεύρυνση αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της στρατηγικής μας για την κυριαρχία», δήλωσε στην εκδήλωση για τα 20 χρόνια διεύρυνσης.
Το δίλημμα πρέπει, πάντως, σύντομα να απαντηθεί για να μην χάσει η Ε.Ε. για ακόμα μια φορά την αξιοπιστία της. Στην ομιλία της άλλωστε για την κατάσταση της Ε.Ε. τον Σεπτέμβριο του 2023, η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν τόνισε «ότι η ιστορία μάς καλεί τώρα να εργαστούμε για την ολοκλήρωση της ένωσής μας».
