Η Ευρώπη ανησυχεί. Η προοπτική ενίσχυσης της ακροδεξιάς ψήφου στις ευρωεκλογές του Ιουνίου προκαλεί άγχος στους Ευρωπαίους ηγέτες. Σε ομιλία του τον Απρίλιο, ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν συνόψισε την επικρατούσα διάθεση. Αφού προειδοποίησε για τις απειλές που αντιμετωπίζει η ήπειρος, υπογράμμισε την ανάγκη ανάδειξης νέας, ισχυρότερης Ευρώπης.
Παρακολουθώντας την ομιλία, θυμήθηκα τα λόγια του Νικολό Μακιαβέλι για την πολιτική ισχύ στην εισαγωγή του «Ηγεμόνα». Στην αφιέρωση προς τον Λορέντσο των Μεδίκων, ο Μακιαβέλι συγκρίνει την πολιτική με την τέχνη. Οπως οι τοπιογράφοι τοποθετούν νοητά τον εαυτό τους στην πεδιάδα, προκειμένου να παρατηρήσουν τα βουνά και στις κορυφογραμμές για να μελετήσουν τα πεδινά, έτσι πρέπει να κυβερνούν και οι ηγεμόνες, συνειδητοποιώντας τις ανάγκες και τις ανησυχίες των υπηκόων τους.
Τι είναι, όμως, η ισχύς στη σημερινή Ευρώπη; Η απάντηση του προέδρου Μακρόν θύμιζε τις θέσεις του Ηγεμόνα, επιδεικνύοντας αρχικά κατανόηση για την εφήμερη φύση κάθε πολιτικής κοινότητας –η Ευρώπη είναι θνητή, είπε– και το πόσο ευάλωτες είναι οι κοινότητες αυτές σε περιοδικές κρίσεις. Ο πρόεδρος κατέληξε με παθιασμένη έκκληση για προστασία του ευρωπαϊκού πολιτισμού και την αναβίωσή του.
Ο Μακρόν λησμόνησε, όμως, το δεύτερο μέρος της φράσης του Μακιαβέλι: ότι οι άνθρωποι σχηματίζουν άποψη για τους ηγέτες τους, την οποία ο ηγεμόνας αγνοεί υπ’ ευθύνη του. Ο πρόεδρος απέρριψε την απογοήτευση πολλών Ευρωπαίων, οι οποίοι αισθάνονται ότι η Ε.Ε. είναι μακρινή και απροσπέλαστη και απέδωσε την απογοήτευσή τους σε «ψευδή επιχειρήματα». Τον υπαρκτό αποκλεισμό αυτό, ο οποίος έχει αλλάξει το ευρωπαϊκό τοπίο, εκμεταλλεύεται η ριζοσπαστική Δεξιά.
Οταν ο Μακιαβέλι μελετούσε τις κρίσεις της εποχής του, στρεφόταν για έμπνευση στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Το μυστικό της ρωμαϊκής ελευθερίας, εξηγεί στις «Διατριβές για τον Τίτο Λίβιο», δεν βρισκόταν στα κρατικά πλούτη ή στη στρατιωτική ισχύ.
Αντίθετα, εντοπιζόταν στην ικανότητα του πολιτεύματος να μεσολαβεί προλαμβάνοντας διενέξεις μεταξύ της εύπορης ελίτ και της πλειοψηφίας των πολιτών, μεταξύ των «γκράντι» (μεγάλων) και του «πόπολου». Μόνο η διοχέτευση της τριβής αυτής και ο περιορισμός των προνομίων της ελίτ χάρη σε θεσμούς είναι ικανά να προλάβουν την ανάφλεξη και να διατηρήσουν τις πολιτικές ελευθερίες.
Η Ευρώπη δεν ακολούθησε τη συμβουλή του Μακιαβέλι. Παρά τη δημοκρατική ρητορική της, η Ε.Ε. θυμίζει περισσότερο ολιγαρχικό θεσμό. Υπό την επίβλεψη των μη εκλεγμένων τεχνοκρατών της Κομισιόν, η Ενωση δεν επιτρέπει διαβούλευση ούτε συμμετοχή στις αποφάσεις της. Οι δημοσιονομικοί κανόνες της προστατεύουν τους πλούσιους και καταδικάζουν τους φτωχούς σε λιτότητα. Η Ευρώπη κυριαρχείται από τα συμφέροντα των λίγων, οι οποίοι περιορίζουν τις ελευθερίες των πολλών.
Οσοι αντιστέκονται στην Ε.Ε. δεν το κάνουν εξαιτίας του κοσμοπολίτικου χαρακτήρα της Ενωσης. Αντιστέκονται επειδή δεν πιστεύουν ότι ο θεσμός τούς εκπροσωπεί. Το Ευρωκοινοβούλιο έχει άλλωστε ελάχιστη νομοθετική ισχύ και αρκείται να επικυρώνει αποφάσεις της Κομισιόν. Το νομοθετικό αυτό κενό κινδυνεύει να καλυφθεί από την Ακροδεξιά και τα διχαστικά της διλήμματα.
Το δημοκρατικό έλλειμμα της Ε.Ε. κατέστη κεντρικό σύνθημα της ριζοσπαστικής Δεξιάς, ενώ η επιτυχία της οφείλεται λιγότερο στην αντιμεταναστευτική εμμονή της και πιο πολύ στην κριτική που ασκεί στο δημοκρατικό έλλειμμα στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών θεσμών.
* Η κ. Λέα Ούπι είναι καθηγήτρια Πολιτικής Θεωρίας στο London School of Economics.
