Ω φίλοι, όχι αυτοί οι τόνοι!
Ludwig van Beethoven
Η Ευρώπη πλανιέται ως φάντασμα στην Ευρωζώνη. Απουσιάζει στις συνόδους κορυφής και στις καρδιές των πολιτών που εμφανίζονται απρόθυμοι να μοιραστούν το ευρωπαϊκό τους πεπρωμένο. Ο ευρωσκεπτικισμός και η απογοήτευση εξαπλώνονται εξαιτίας της υπεροχής ενός οικονομιστικού και τεχνοκρατικού σκέπτεσθαι στα θεσμικά της όργανα που ενδυναμώνει την τάση προς τη γραφειοκρατία. Επιπλέον, κατά περιόδους, αυτά περισσότερο ενορχηστρώνουν συμφέροντα ή συγκαλύπτουν παραφωνίες εθνικών ανταγωνισμών και λιγότερο συμφωνούν σε πολιτικές με γνώμονα την εμβάθυνση της δημοκρατίας. Ως συνέπεια των παραπάνω ψύχεται η αλληλεγγύη μεταξύ των πολιτών και η πίστη τους στο ευρωπαϊκό πρόταγμα ενοποίησης ως πρόταγμα ελευθερίας και κοινωνικής δικαιοσύνης, ενώ εντείνεται η κόπωση σε βάρος της νηφαλιότητας. Ταυτόχρονα η υπεράσπιση της Ευρώπης με βάση το ευρώ και όχι το ευ από πολιτικούς ή οικονομολόγους βαρήκοους στα ιδεώδη της συνεισφέρει στην περαιτέρω απομάγευσή της. Ωστόσο το μέγεθος της απογοήτευσης ή της αγανάκτησης είναι επίσης ένας δείκτης της υψηλής θερμοκρασίας των προσδοκιών και της ελπίδας που ζωογόνησαν εξαρχής την ευρωπαϊκή ιδέα.
Το ευρωπαϊκό πρόταγμα ως ενσάρκωση αυτής της ιδέας συνιστά ένα καινοφανές στην ιστορία κοσμοπολιτικό πείραμα μιας διακρατικής, πολυεθνικής οντότητας αναστοχαστικής και δημοκρατικής με αναφορά τις αξίες του ανθρωπισμού. Ο δρόμος που διανύθηκε μέχρι εδώ υπήρξε μακρύς, ανηφορικός και συχνά δύσβατος. Επιπόλαια υποτιμώνται σήμερα τα επιτεύγματα και πλέον κεκτημένα της Ευρώπης όπως η απουσία μείζονος πολεμικής σύγκρουσης στην επικράτειά της μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η αναγνώριση των δικαιωμάτων των γυναικών και των μειονοτήτων, η απαγόρευση της θανατικής ποινής, η ελευθερία μετακίνησης προσώπων, ιδεών και αγαθών εντός της, το κοινωνικό κράτος, η ποικιλία και η ποιότητα των δημοκρατικών θεσμών συγκριτικά με τον υπόλοιπο πλανήτη, αλλά και η άνθηση της φιλοσοφίας, της επιστήμης και της τέχνης. Δυστυχώς λησμονείται πώς η Ευρώπη κατέκτησε μια αναστοχαστική και βαθιά αυτοκριτική στάση ως προς την ιστορία και τους θεσμούς της, η οποία αντανακλάται στη δημόσια σφαίρα και την οικουμενικότητα των αξιών της. Χάρη σε αυτή λειτουργεί ως εύηχο παράδειγμα δημοκρατίας στον σύγχρονο κόσμο και της αναγνωρίζεται μια ηθική υπεροχή που συνοδεύεται από μια ξεχωριστή πολιτική ευθύνη. Παράδειγμα, όχι πρότυπο βέβαια, διότι ουδείς παραγνωρίζει τις αδυναμίες, τις στρεβλώσεις και τους κινδύνους του ευρωπαϊκού προτάγματος, τα οποία όμως συμπεριλαμβάνονται στην αυτοκατανόησή του. Ως εκ τούτου συγκαθορίζουν τη δημόσια διαβούλευση και τα διακυβεύματα των χειραφετητικών αγώνων. Αυτή η αναστοχαστικότητα σε συνδυασμό με τη διερώτηση της ιστορίας δεν είναι αυτονόητη και κυρίως δεν είναι ευκαταφρόνητη τουναντίον αποτελεί πολύτιμο κληροδότημα της ευρωπαϊκής παράδοσης που μας καθιστά περήφανους ως Eυρωπαίες/ους.
Η Ευρώπη είναι λοιπόν παρούσα, αλλά συγχρόνως, όπως κάθε πατρίδα, απούσα. Η απουσία της εκφράζεται ενίοτε ως ενδοοικογενειακή κρίση, όπου οι φωνές των μελών στη διαπασών αντιστοιχούν τόσο στη σφοδρότητα της διαφωνίας όσο και στο βάθος των δεσμών τους. Eτσι παρά τις αντιθέσεις μεταξύ και εντός των χωρών η ευρωπαϊκή ενοποίηση ως ιστορική διαδικασία συντελείται διαρκώς, αν και όχι πάντοτε ευδιάκριτα. Oμως οι χώρες της Ευρωζώνης αυξάνονται τις τελευταίες δεκαετίες, όπως και οι αιτήσεις νέων υποψηφίων μελών. Καινούργιοι θεσμοί εγκαινιάζονται ως καρπός πολύχρονων διαπραγματεύσεων ή αγωνιστικών κινητοποιήσεων, ενώ οι νεότερες γενιές Eυρωπαίων ενηλικιώνονται, σπουδάζουν, εργάζονται, ερωτεύονται και δημιουργούν πολυεθνικές οικογένειες σε διαφορετικές χώρες μιλώντας ποικίλες γλώσσες.
Η Ευρώπη δίνει το παρόν αποτελώντας το μέλλον.
Παράλληλα, η απουσία της αποτελεί περιουσία για όσους επωμιζόμαστε το πρόταγμά της, όχι από αδήριτη ανάγκη ή για λόγους ωφέλειας, αλλά από προαίρεση με αίσθηση του τραγικού. Δηλαδή, με επίγνωση ότι οι θεμελιώδεις αξίες που την απαρτίζουν είναι, ως κοινωνικοϊστορικές δημιουργίες, εγγενώς απροσδιόριστες και βρίσκονται συχνά σε ασυμφωνία μεταξύ τους. Oτι, επιπλέον, ερμηνεύονται αδιάκοπα από φωνές ζώντων και τεθνεώτων. Αναγνωρίζουμε έτσι την Eυρώπη ως συνείδηση της πολυφωνίας, την ατελή συμφωνία που εκτυλίσσεται ως μελωδία της ιστορίας επενδύοντας τη βιογραφία του καθενός μας. Μπορούμε λοιπόν να την σιγοσφυρίζουμε στην καθημερινότητά μας, αν όχι πάντοτε ως ωδή στη χαρά, τότε τουλάχιστον ως αλληλεγγύη, ανεκτικότητα και ελευθεροφροσύνη. Να την σιγοσφυρίζουμε, ιδίως σήμερα, με λάιτ μοτίφ: Ευρώπη, πατρίδα των πατρίδων μας.
* Ο κ. Θεοφάνης Τάσης είναι Stanley J. Seeger Fellow στο Πανεπιστήμιο του Princeton.