Μια από τις εξελίξεις που έχουν χαρακτηρίσει τη μεταπολεμική εποχή είναι η τεράστια άνοδος της σημασίας των πολυμερών θεσμών και των πάσης φύσεως περιφερειακών οργανισμών στη διεξαγωγή των διακρατικών σχέσεων είτε πρόκειται για πολιτικούς είτε για οικονομικούς-εμπορικούς είτε για στρατιωτικούς οργανισμούς. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ίδρυση, μεταξύ άλλων, του Αραβικού Συνδέσμου, της Δυτικοευρωπαϊκής Ενώσεως, του Συμβουλίου της Ευρώπης, του Οργανισμού Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας, και του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών έθεσε τα θεμέλια για τη σταδιακή εγκατάλειψη των διμερών σχέσεων και την υιοθέτηση των πολυμερών σχέσεων ως την κυρίαρχη μορφή διεξαγωγής των διακρατικών επαφών. Από αυτή την εξέλιξη έλειπε εντελώς η Αφρική: τα τότε ελάχιστα ελεύθερα κράτη (η Αίγυπτος, η Αβησσυνία–Αιθιοπία, η Νότιος Αφρική και η Λιβερία) δεν μπορούσαν να συγκροτήσουν έναν περιφερειακό οργανισμό.
Η αποαποικιοποίηση αλλάζει την Αφρική
Ο αγώνας όμως για την αποαποικιοποίηση, o οποίος στην Υποσαχάρια Αφρική ξεκίνησε το 1957 με την ανεξαρτησία της Γκάνας, οδήγησε στη δημιουργία δεκάδων νέων κρατών, αριθμός ικανός για να προωθηθεί η αφρικανική ενότητα και ο Παν-Αφρικανισμός, μια ιδέα που χρονολογείται από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα. Δεν υπήρξε όμως ομόνοια μεταξύ των νέων ανεξαρτήτων κρατών ως προς το ποιο θα πρέπει να είναι το κοινό τους μέλλον. Αντιθέτως, σημειώθηκαν σημαντικές διαφωνίες και διαμορφώθηκαν αντίρροπες δυνάμεις. Οσον αφορά τη μορφή που θα έπρεπε να λάβει η συνεργασία τους, τα νέα κράτη χωρίστηκαν σε δύο στρατόπεδα που υποστήριζαν εντελώς διαφορετικές προοπτικές. Από τη μια πλευρά ήταν το Brazzaville Group με αρχηγό τον Αιθίοπα αυτοκράτορα Haile Selassie (αργότερα οργανώθηκε ως το Monrovia Group), το οποίο πρέσβευε μια πολυεπίπεδη συνεργασία και απέρριπτε την πολιτική ολοκλήρωση. Από την άλλη πλευρά ήταν το Casablanca Group με αρχηγό τον πρόεδρο της Γκάνας Kwame Nkrumah, έναν από τους σημαντικότερους πρωτεργάτες της σύγχρονης Αφρικής, το οποίο πρότεινε τίποτε λιγότερο από την δημιουργία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αφρικής.
Παράλληλα, τα νέα κράτη διαχωρίστηκαν σε δύο ομάδες ανάλογα με το ποια ήταν η προηγούμενη αποικιοκρατική δύναμη και έτσι προέκυψαν η αγγλόφωνη ομάδα και η γαλλόφωνη ομάδα.
Αυτός ο άτυπος διαχωρισμός εξακολουθεί έως σήμερα με τη συμμετοχή των περισσοτέρων αφρικανικών κρατών είτε στην (πρώην Βρετανική) Κοινοπολιτεία των Εθνών είτε στον Διεθνή Οργανισμό Γαλλοφωνίας. Τέλος εξαιρετικά ακανθώδες υπήρξε το ζήτημα της χαράξεως των εξωτερικών συνόρων των νέων κρατών, σύνορα τα οποία είχαν διαμορφωθεί κατά βούληση από τις αποικιοκρατικές δυνάμεις χωρίς να λαμβάνουν υπόψη ούτε τις επικρατούσες εθνοτικές διαφορές ούτε προφανείς γεωγραφικούς παράγοντες.
Παρά την ύπαρξη αυτών των όχι λίγων αρνητικών παραγόντων, η πρόθεση των νέων κρατών να βοηθήσουν και τις υπόλοιπες υπό αποικιακό ζυγό χώρες να αποκτήσουν την ανεξαρτησία τους από τον Ευρωπαίο δυνάστη, αλλά και ο στόχος για την εξάλειψη των φυλετικών διακρίσεων και του απαρτχάιντ στην ευρύτερη περιοχή της Νοτίου Αφρικής, αποδείχθηκαν ισχυροί συνδετικοί κρίκοι ώστε να συγκληθεί στις 15 Μαΐου 1963 προπαρασκευαστική σύνοδος των υπουργών Εξωτερικών των ανεξαρτήτων κρατών με αντικείμενο τη σύνταξη του καταστατικού χάρτη ενός πολιτικού οργανισμού. Δέκα ημέρες αργότερα γεννήθηκε ο Οργανισμός Αφρικανικής Ενότητος (ΟΑΕ) και τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους ξεκίνησε τις εργασίες του με τα πρώτα 32 κράτη-μέλη.
Οι επτά θεμελιώδεις αρχές του Καταστατικού Χάρτη
Τελικά η προοπτική του Παν-Αφρικανισμού και της πολύ στενής πολιτικής ολοκληρώσεως δεν τελεσφόρησαν. Από την αρχή όμως της λειτουργίας του, ο ΟΑΕ έθεσε ως στόχο τη συνεργασία μεταξύ όλων των κρατών-μελών, ώστε να ικανοποιηθούν οι προσδοκίες των λαών τους για αδελφοσύνη και αλληλεγγύη και να τους επιτραπεί να ζήσουν μέσα σε μια μεγαλύτερη κοινότητα, η οποία θα διαπερνά τις διακρατικές διαφορές και θα εξασφαλίζει την ευημερία τους. Φυσικά, η πραγμάτωση ένας τέτοιου στόχου απαιτεί την ύπαρξη ειρήνης και ασφάλειας, δύο παραγόντων τους οποίους κανείς δεν συναντούσε (και εξακολουθεί σήμερα να μην συναντά) σε πολλές περιοχές της Αφρικής. Σύμφωνα με τον Καταστατικό Χάρτη, η λειτουργία του ΟΑΕ και η δράση των κρατών-μελών του στηριζόταν σε επτά θεμελιώδεις αρχές, οι οποίες σε πολύ μεγάλο βαθμό αποτύπωναν τους βασικούς κανόνες πάνω στους οποίους είχε στηριχθεί, σχεδόν 30 χρόνια νωρίτερα, η δημιουργία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Αυτές οι θεμελιώδεις αρχές ήταν:
1. Η ισότητα μεταξύ όλων των κρατών-μελών.
2. Η απαγόρευση αναμείξεως στις εσωτερικές υποθέσεις οποιασδήποτε άλλης χώρας.
3. Ο σεβασμός στην εδαφική κυριαρχία όλων των κρατών και στο αναφαίρετο δικαίωμα για την ανεξάρτητη ύπαρξή τους (δικαίωμα στην αυτοδιάθεση).
4. Η ειρηνική επίλυση όλων των διαφορών μέσω διαπραγματεύσεων, διαμεσολαβήσεως, διαιτησίας, κ.λπ.
5. Η καταδίκη των πολιτικών δολοφονιών και των ανατρεπτικών δραστηριοτήτων κατά τρίτων χωρών ως μέσων ασκήσεως κρατικής πολιτικής.
6. Η αφοσίωση στην ολοκληρωτική χειραφέτηση όσων αφρικανικών εδαφών ήταν ακόμη κάτω από τον ξένο ζυγό.
7. Η επιβεβαίωση της πολιτικής της ουδετερότητος απέναντι σε οποιαδήποτε ιδεολογική ή άλλη ομάδα κρατών.
Οσον αφορά την τελευταία αρχή, θα πρέπει να σημειωθεί ότι σημαντικό ρόλο έπαιξε η συμμετοχή, από τα μέσα της δεκαετίας του 1950, αρκετών μελών στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Χωρών, με την Αίγυπτο να έχει πρωτεύοντα ρόλο. Παρά ταύτα, η πολιτική της ουδετερότητος μάλλον ελάχιστα τηρήθηκε, και αυτό είχε πολύ αρνητικές συνέπειες στο εσωτερικό του ΟΑΕ και συχνά δεν επέτρεψε την ανάληψη δράσεως ακόμη και για την αποφυγή ανθρώπινων απωλειών. Ειδικότερα, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, πολλές από τις χώρες της ηπείρου εντάχθηκαν είτε στην Κοινοπολιτεία είτε στη Γαλλοφωνία, ορισμένες χώρες (το Μάλι, το Τσαντ, η Ακτή του Ελεφαντοστού, η Κεντρική Αφρικανική Δημοκρατία, η Ρουάντα, το Ζαΐρ, κ.ά.) κατάρτισαν αμυντικές συμφωνίες με τη Γαλλία, πολλές από τις οποίες ισχύουν έως σήμερα και νομιμοποιούν τη στρατιωτική επέμβαση της Γαλλίας στο εσωτερικό τους, ενώ άλλα κράτη, όπως η Αίγυπτος, η Σομαλία, η Ανγκόλα και η Μοζαμβίκη, υπέγραψαν συνθήκες φιλίας και συνεργασίας με τη Σοβιετική Ενωση. Η ιδεολογική αντιπαράθεση του Ψυχρού Πολέμου δεν μπορούσε παρά να επηρεάσει και την Αφρική, το έδαφος της οποίας μετατράπηκε σε χώρο αντιπαραθέσεως μεταξύ Δύσης και Ανατολής.
Και οι δύο στόχοι του ΟΑΕ στέφθηκαν με επιτυχία
Ο ΟΑΕ, με έδρα την Αντίς Αμπέμπα, πρωτεύουσα της Αιθιοπίας, ιδρύθηκε με μια απλή θεσμική δομή η οποία ανταποκρινόταν στην κλασική τριμερή δομή των διεθνών οργανισμών. Αυτή αποτελείται από ένα ανώτατο όργανο (Συνέλευση), το οποίο συγκεντρώνει τους αρχηγούς των κρατών ή κυβερνήσεων και στο οποίο έχουν ανατεθεί τα πιο σημαντικά καθήκοντα και οι πιο σημαίνουσες εξουσίες, από ένα εκτελεστικό όργανο (Συμβούλιο), σκοπός του οποίου είναι η υλοποίηση των αποφάσεων που λαμβάνει το ανώτατο όργανο και στο οποίο συμμετέχουν οι υπουργοί Εξωτερικών των κρατών-μελών και, τέλος, από τον Γενικό Γραμματέα, ο οποίος μαζί με ένα σύνολο διεθνών υπαλλήλων εξυπηρετούν τις ανάγκες του Οργανισμού σε ανθρώπινο δυναμικό. Διακριτό όργανο με δικαιοδοτική αρμοδιότητα για να επιλύει τις διαφορές μεταξύ των κρατών-μελών ή μεταξύ των μελών και του ίδιου του ΟΑΕ δεν υπήρξε, απόρροια ίσως της αποστροφής των χωρών της Αφρικής απέναντι στη θεσμοθετημένη δικαιοσύνη. Με την πάροδο του χρόνου δημιουργήθηκε εντός του ΟΑΕ ένα πλήθος επικουρικών οργάνων που συνεδρίαζαν σε υπουργικό επίπεδο και κάλυπταν τομείς όπως η γεωργία, η υγεία, και η καταπολέμηση του απαρτχάιντ, καθώς και ένας αριθμός αυτόνομων ειδικευμένων οργανισμών στους (σημαντικούς λόγω του μεγέθους της ηπείρου) τομείς των μεταφορών και των επικοινωνιών.
Οι δύο κύριοι στόχοι του ΟΑΕ, δηλαδή η απελευθέρωση όλων των αφρικανικών εδαφών από τους Ευρωπαίους αποικιοκράτες και η εξάλειψη του απαρτχάιντ και των πολιτικών του φυλετικού διαχωρισμού, στέφθηκαν με επιτυχία. Επίσης αρκετά επιτυχημένο ήταν το πρόγραμμα του ΟAΕ να καταρτιστούν υπό την αιγίδα του πολυμερείς συνθήκες σε αντικείμενα κρίσιμης σημασίας για την Αφρική (όπως τα δικαιώματα του ανθρώπου, της γυναίκας και του παιδιού, οι πρόσφυγες, τα επικίνδυνα απόβλητα, οι μισθοφόροι, κ.ά.) με απώτερο στόχο τη δημιουργία κοινών (αφρικανικών) κανόνων και προτύπων. Εκεί όμως που ο ΟΑΕ απέτυχε ήταν να προστατεύσει τους πληθυσμούς της ηπείρου από την κρατική αυθαιρεσία, να σταματήσει τις μαζικές παραβιάσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων και να συμβάλει στον εκδημοκρατισμό των κρατών-μελών. Ο χαρακτηρισμός του ΟΑΕ ως «club δικτατόρων» είναι μεν σκληρός αλλά δεν απέχει από την πραγματικότητα. Μετά μία πορεία σχεδόν 40 ετών, τα κράτη-μέλη αποφάσισαν να αντικαταστήσουν τον ΟΑΕ από έναν άλλο πιο δυναμικό οργανισμό, ο οποίος θα βασιζόταν στα δημοκρατικά ιδεώδη και στο κράτος δικαίου, ενώ θα επέτρεπε στην Αφρική να καταλάβει τη θέση που της αξίζει στη διεθνή σκηνή. Τον Ιούλιο του 2002 κλείνει το πρώτο κεφάλαιο στην πολυμερή συνεργασία των αφρικανικών κρατών με την έναρξη λειτουργίας της Αφρικανικής Ενώσεως.
* Ο κ. Κωνσταντίνος Δ. Μαγκλιβέρας είναι καθηγητής του Δικαίου των Διεθνών Οργανισμών στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.