H θανατική ποινή αποτελεί ένα εξαιρετικά φορτισμένο ζήτημα στην Τουρκία. H τελευταία εκτέλεση έλαβε χώρα το 1984, η δε εφαρμογή της υπήρξε διαχρονικά άρρηκτα συνυφασμένη με τις προσπάθειες νομιμοποίησης και σταθεροποίησης κυβερνήσεων που προέκυπταν από στρατιωτικά πραξικοπήματα.
Με τον Ν. 4771/2002 και στο πλαίσιο της εναρμόνισης της τουρκικής νομοθεσίας με την Ευρωπαϊκή Ενωση (Ε.Ε.) για τις ανάγκες της ενταξιακής διαδικασίας, η θανατική ποινή καταργήθηκε για αδικήματα τελούμενα σε περίοδο ειρήνης (Πρωτόκολλο αρ. 6 ΕυρΣΔΑ). Περαιτέρω, με την επικύρωση του 13ου Πρωτοκόλλου ΕυρΣΔΑ τον Φεβρουάριο του 2006, η κατάργηση επεκτάθηκε και για τα εγκλήματα που τελούνται σε καιρό πολέμου.
Το άρθρο 15 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕυρΣΔΑ) προβλέπει, υπό αυστηρές προϋποθέσεις, την αναστολή ορισμένων δικαιωμάτων «σε καιρούς έκτακτης ανάγκης οπότε απειλείται η ζωή του έθνους». Οπως προκύπτει από τη σχετική νομολογία, οι καταστάσεις έκτακτης ανάγκης που μπορεί να κινητοποιήσουν το άρθρο 15 πρέπει να είναι κίνδυνοι εξαιρετικής βαρύτητας, όπως ένοπλες συρράξεις, εσωτερικές αναταραχές με ευρεία χρήση βίας που δεν υπερβαίνουν το αναγκαίο όριο ώστε να χαρακτηριστούν ένοπλες συρράξεις, τρομοκρατικές επιθέσεις μεγάλης κλίμακας κλπ. Κράτη που έχουν κάνει πρόσφατα επίκληση του άρθρου 15 είναι η Ουκρανία και η Γαλλία μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις στις 13/11/2015. Η κήρυξη κατάστασης ανάγκης στην Τουρκία στις 20/7/2016 μετά την απόπειρα πραξικοπήματος δεν είναι αφ’ εαυτής παράνομη. Ωστόσο, σε τι είδους αναλογικότητα υπακούουν οι αθρόες απολύσεις/παύσεις από το λειτούργημά τους πανεπιστημιακών, δημοσιογράφων, δικαστικών, δημοσίων υπαλλήλων και λοιπών κατηγοριών προσώπων; Είναι εμφανές ότι η Τουρκία έχει υπερβεί από τις πρώτες κιόλας ημέρες της κατάστασης ανάγκης τα αυστηρά όρια του άρθρου 15 ΕυρΣΔΑ.
Ακόμη και σ’ αυτή την περίπτωση, το άρθρο 15 παρ. 2 ΕυρΣΔΑ ορίζει την απαγόρευση αναστολής ενός απαρέγκλιτου πυρήνα δικαιωμάτων του ανθρώπου. Πρόκειται για το δικαίωμα στη ζωή, την απαγόρευση των βασανιστηρίων και της εξευτελιστικής ή απάνθρωπης μεταχείρισης ή τιμωρίας, την απαγόρευση της δουλείας και –αυτό που ενδιαφέρει ιδιαίτερα στην παρούσα κατάσταση– την απαγόρευση της αναδρομικότητας της ποινικής νομοθεσίας.
Από τις διατάξεις των Πρωτοκόλλων αρ. 6 και 13 ΕυρΣΔΑ δεν επιτρέπεται καμία παρέκκλιση ούτε είναι δυνατή η καταγγελία τους και η αποχώρηση από αυτά. Επομένως, η απαγόρευση επιβολής της θανατικής ποινής δεν μπορεί να ανασταλεί. Η Τουρκία δεσμεύεται από τα εν λόγω Πρωτόκολλα κι ως εκ τούτου δεν μπορεί να παρεκκλίνει, ούτε προσωρινά, από τις διατάξεις τους.
Περαιτέρω και για τις λοιπές χώρες-μέλη της ΕυρΣΔΑ (όπως είναι και η χώρα μας) κάθε συζήτηση περί επαναφοράς της θανατικής ποινής για οποιοδήποτε αδίκημα και υπό οιαδήποτε περίσταση θα πρέπει να θεωρείται ως δικαιικά ανεδαφική, κατάλληλη μόνο για τη δημιουργία πρόσκαιρων πολιτικών εντυπώσεων και την ικανοποίηση της μερίδας εκείνης της κοινής γνώμης που αποζητά την έναντι παντός θεσμικού τιμήματος σκλήρυνση της στάσης της Πολιτείας απέναντι στους δράστες εγκλημάτων με έντονη κοινωνική απαξία.
Περαιτέρω, το άρ. 90 παρ. 5 του τουρκικού συντάγματος, που προστέθηκε στο πλαίσιο της συνταγματικής αναθεώρησης που έλαβε χώρα το 2004, ορίζει πως οι διεθνείς συνθήκες τις οποίες επικυρώνει ή στις οποίες προσχωρεί η Τουρκία διαθέτουν αυξημένη τυπική ισχύ σε σχέση με τις προβλέψεις της εθνικής νομοθεσίας. Με τον τρόπο αυτό, επιδιώχθηκε κυρίως να καταστούν οι προβλέψεις των διεθνών συνθηκών προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων απευθείας εφαρμοστέες στην εσωτερική έννομη τάξη και να επιλυθούν έτσι οριστικά ερμηνευτικά ζητήματα που προέκυπταν από τη σύγκρουση του περιεχομένου τους με προβλέψεις του εθνικού δικαίου.
Οπως προαναφέρθηκε, η απαγόρευση αναδρομικής εφαρμογής των ποινικών νόμων, που κατοχυρώνεται με το άρ. 7 παρ. 1 της ΕυρΣΔΑ περιλαμβάνεται μεταξύ των προβλέψεων για τις οποίες δεν επιτρέπεται οποιαδήποτε παρέκκλιση. Επιπλέον, αντίστοιχη πρόβλεψη περιέχει και το άρ. 38 του ισχύοντος τουρκικού συντάγματος.
Η σπουδή με την οποία ανακοινώθηκε η πρόθεση επαναφοράς της θανατικής ποινής, χωρίς, όπως αποδεικνύεται, προηγούμενη ενδελεχή μελέτη των νομικοπολιτικών παραμέτρων μιας τέτοιας κίνησης, δείχνει να έχει δημιουργήσει ένα σοβαρό αδιέξοδο στους εμπνευστές της, με συνέπεια να αναζητούνται λύσεις μέσω νομικών επινοήσεων που ακροβατούν επικίνδυνα στα όρια της κατάλυσης των θεμελιωδών αρχών του κράτους δικαίου. Συγκεκριμένα, κατά πληροφορίες που έχουν δει το φως της δημοσιότητας, εξετάζεται η περίπτωση τροποποίησης του άρ. 38 του συντάγματος, καθώς και ο χαρακτηρισμός των εγκλημάτων που αποδίδονται σε όσους συμμετείχαν στην απόπειρα πραξικοπήματος ως «διαρκών», ότι δηλαδή η τέλεσή τους εξακολουθεί ακόμη και μετά την πλήρη καταστολή της απόπειρας πραξικοπήματος, οπότε όσοι ενεπλάκησαν σε αυτό (άραγε και οι ήδη συλληφθέντες;) να εξακολουθούν να «συμμετέχουν» στην τέλεσή τους.
* Ο κ. Σωτήρης Κύρκος και η κ. Βασιλική Σαράντη είναι διδάκτορες Διεθνούς Δικαίου.