Η Μέση Ανατολή εξελίσσεται σε εργαστήριο δοκιμής πολλών καταστάσεων. Η υβριδική ημικρατική υπόσταση του Ισλαμικού Χαλιφάτου, οι νέες μορφές μιας προσαρμοζόμενης τρομοκρατίας, οι εγχώριες συγκρούσεις που μετεξελίχθηκαν σε περιφερειακές διά αντιπροσώπων με έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα, τα παιχνίδια επιρροής από μεγάλες δυνάμεις, οι πληθυσμιακές μετακινήσεις και οι διαφαινόμενες εδαφικές ανακατατάξεις συνθέτουν το ασταθές σκηνικό στην περιοχή.
Oι μάχες στη Μοσούλη, όπως αργότερα και στην de facto πρωτεύουσα του Χαλιφάτου Ράκα, συνεπάγονται μεγάλες απώλειες όχι μόνο μεταξύ των μαχητών αλλά και των τοπικών πληθυσμών, καθώς και υποχρεωτικό εκτοπισμό χιλιάδων ανθρώπων από τις εστίες τους. Η ανησυχία για «εκροή» μαχητών προς τη Γηραιά Ηπειρο, ενώ η τρομοκρατική οργάνωση υποχωρεί συνεχώς, είναι έκδηλη σε Ευρωπαίους αξιωματούχους. Ούτως ή άλλως, απαιτούνται χρόνος και υπομονή για την εκδίωξη του Ισλαμικού Κράτους από τις προαναφερθείσες περιοχές, καθότι άμαχοι χρησιμοποιούνται ως ανθρώπινες ασπίδες και οι τζιχαντιστές επιδιώκουν να μεταφέρουν τις μάχες εντός του αστικού ιστού. Εν τω μεταξύ, οι υπόλοιπες δυνάμεις προετοιμάζονται για τον διαμοιρασμό των εδαφών – εξ ου και η τουρκική βιασύνη. Παγιώνοντας την παρουσία τους, βελτιώνουν τη διαπραγματευτική τους θέση. Αυτό σημαίνει πως σε κάποιες περιπτώσεις θα ακολουθήσουν συγκρούσεις μεταξύ τους, καθιστώντας ακόμη πιο εύθραυστους τους τωρινούς συσχετισμούς.
Η Τουρκία βρίσκεται σε παρατεταμένη νευρικότητα τόσο γιατί οι περισσότεροι δρώντες είναι επιφυλακτικοί –αν όχι αρνητικοί– απέναντι στις πρωτοβουλίες/επιδιώξεις της όσο και γιατί η όψιμη εμπλοκή της στην πραγματικότητα την υποχρεώνει να κάνει διαχείριση ζημιάς παρά να αναπτύξει αποτελεσματικά τις θέσεις της. Εχει, κοντολογίς, εδραιωθεί μια κατάσταση που αφήνει την Αγκυρα προσώρας σε δεύτερο ρόλο. Η στοχοποίηση του Ασαντ και η αντιπαράθεση με την επανακάμπτουσα Ρωσία τής αποστέρησαν τη δυνατότητα να ελέγξει εγκαίρως τις ενέργειες των Κούρδων της Συρίας. Η απροθυμία της να αναλάβει δράση εναντίον του Ισλαμικού Κράτους, η πίεση προς την Ε.Ε. με όπλο τις προσφυγομεταναστευτικές ροές, η διολίσθηση Ερντογάν στον αυταρχισμό και η αμφισημία της να στηρίξει τις θέσεις των ΗΠΑ, αποστασιοποίησαν την Τουρκία από τη Δύση. Τώρα, αναζητεί λύσεις στις ιδιόρρυθμες πολιτικές της, φωνασκώντας, επικαλούμενη ρεβιζιονιστικές βλέψεις που κλονίζουν περαιτέρω την εμπιστοσύνη απέναντί της, χωρίς να δύναται να τις θέσει σε εφαρμογή. Βέβαια, δεδομένης της στρατηγικής της σημασίας, οι Δυτικοί δεν θα ήθελαν να δουν την Αγκυρα να αποσταθεροποιείται ή να πειραματίζεται γεωπολιτικά, οπότε θα προσπαθήσουν να την ικανοποιήσουν σε κάποια σημεία.
Αυτή τη στιγμή, η καλύτερη δυνατή εξέλιξη για τη γειτονική χώρα θα ήταν η αποτροπή ενιαιοποίησης των δύο κουρδικών καντονιών στη Συρία (και κατ’ επέκταση η δημιουργία ενός οιονεί κράτους στο συριακό Κουρδιστάν), καθώς οι συνθετότητες σε άλλα μέτωπα δεν επιτρέπουν σκέψεις για επιτυχή έκβαση. Στο Ιράκ, επί παραδείγματι, οι Κούρδοι δίνουν μάχη ανακατάληψης και επιβίωσης στη Μοσούλη, με το επόμενο τεστ απέναντι στην κεντρική κυβέρνηση (η οποία ελέγχεται από το Ιράν) να δίνεται στο Κιρκούκ, όπου είναι πιθανό η Βαγδάτη να ζητήσει την «απόδοση» της πόλης σε αυτή. Η Αγκυρα, συνεπώς, κινδυνεύει να βρεθεί αντιμέτωπη περιμετρικά με ένα ισχυρό σιιτικό άξονα υπό την Τεχεράνη, μια ενδυναμωμένη Μόσχα και καθεστώτα τουλάχιστον επιφυλακτικά απέναντί της (Ιορδανία, Λίβανος). Αν, δε, αποφασίσει μονομερώς να διευρύνει τη στρατιωτική της παρουσία σε Συρία και Ιράκ, διακινδυνεύει την πρόκληση σοβαρών επιπλοκών.
Ο μεγάλος βαθμός έκθεσης της Τουρκίας στη Μέση Ανατολή και οι εγχώριες αναταράξεις δίνουν ισχυρό μοχλό πίεσης σε Ε.Ε. και ΗΠΑ, κάτι που πρέπει να υπογραμμίζεται σε κάθε ευκαιρία στον «πιεσμένο» Ερντογάν, παράλληλα με την επίδειξη κατανόησης στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει. Ακόμη και ο φόβος για πλήρη κατάρρευση της συμφωνίας του προσφυγικού είναι μάλλον υπερβολικός, γιατί η Αγκυρα έχει εξίσου πολλά να χάσει. Η Δύση μπορεί επίσης να διασπάσει την πρόσκαιρη συμμαχία Τουρκίας – Ρωσίας, αρκεί να μην τις αποξενώνει ταυτόχρονα.
*Ο δρ Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής Ερευνών Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων.