Ισως τελικά δεν έχει τόση σημασία το αποτέλεσμα του σημερινού δημοψηφίσματος στην Ιταλία. Πιθανή ήττα του πρωθυπουργού κ. Ματέο Ρέντσι θα μπορούσε στη χειρότερη περίπτωση να προκαλέσει συστημική κρίση στο ιταλικό τραπεζικό σύστημα. Ενδεχόμενη νίκη του θα ήταν θετική εξέλιξη, ωστόσο δεν θα άλλαζε ριζικά την κατάσταση. Η πραγματικότητα είναι πως:
1. Τα «κόκκινα» δάνεια των ιταλικών τραπεζών ανέρχονται σε 360 δισ. ευρώ.
2. Το επιχειρηματικό τους μοντέλο είναι ξεπερασμένο.
3. Η φυγή κεφαλαίων από την Ιταλία έχει επιταχυνθεί ανησυχητικά το 2016 (ξεπέρασε τα 100 δισ. ευρώ).
4. Η ιταλική οικονομία είναι στην πραγματικότητα τελματωμένη.
Τα πολιτικά και νομικά εμπόδια που πρέπει να υπερβούν ευρωσκεπτικιστικές δυνάμεις που θα ήθελαν να οδηγήσουν την Ιταλία εκτός ευρώ είναι πολύ μεγάλα. Ομως οι περιπτώσεις της Ιρλανδίας, της Κύπρου και της Ελλάδας (2015) δείχνουν ότι βασικός δίαυλος μετάδοσης μιας κρίσης είναι και οι τράπεζες. Στην Ευρωζώνη μια τραπεζική κρίση μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε πολιτική και το αντίθετο, δημιουργώντας φαύλο κύκλο.
Ο κ. Ρέντσι έχασε χρυσή ευκαιρία να ανακεφαλαιοποιήσει τις ιταλικές τράπεζες το 2014-15, προτού δηλαδή τεθεί σε πλήρη ισχύ η λεγόμενη Οδηγία «bail-in», κοινώς «κουρέματος» των πιστωτών μιας τράπεζας που διασώζεται από το κράτος. Τώρα το σχέδιο ανακεφαλαιοποίησης της Monte dei Paschi di Siena, της τρίτης μεγαλύτερης τράπεζας της Ιταλίας, κρέμεται από μία κλωστή. Αν χάσει ο κ. Ρέντσι το δημοψήφισμα, θα ενισχυθεί ακόμη περισσότερο η ήδη υπάρχουσα πολιτική και είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν οι διεθνείς επενδυτές θα θελήσουν να ρισκάρουν νέα κεφάλαια ύψους 5 δισ. ευρώ. Παράλληλα θα τιναχτεί στον αέρα το δεύτερο σκέλος του σχεδίου διάσωσης της Monte Paschi, δηλαδή της πώλησης «κόκκινων» δανείων της ύψους 27 δισ. ευρώ στο 33% της ονομαστικής τους αξίας. Ενδεχόμενη αποτυχία διάσωσης της Monte Paschi είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα εκτροχιάσει και τα σχέδια ανακεφαλαιοποίησης επτά ακόμη μικρομεσαίων ιταλικών τραπεζών. Θα μπορούσε, δε, να απειλήσει το σχέδιο ανακεφαλαιοποίησης με 13 δισ. ευρώ της UniCredit, της μεγαλύτερης ιταλικής τράπεζας. Ηδη στη διάρκεια της εβδομάδας η UniCredit μετέφερε για τον Φεβρουάριο από τον Ιανουάριο την προσπάθεια ανακεφαλαιοποίησης.
Η ανησυχία για την κακή κατάσταση των ιταλικών τραπεζών, της ιταλικής οικονομίας και κυρίως των κακών προοπτικών τους αποτυπώνεται στην κατάρρευση της κεφαλαιοποίησής τους από την αρχή του έτους και στη φυγή κεφαλαίων ύψους 106 δισ. ευρώ. Η κατάσταση επιδεινώθηκε ακόμη περισσότερο εξαιτίας της οδηγίας bail-in (επισήμως Bank Recovery and Resolution Directive), την οποία ο κεντρικός τραπεζίτης της Ιταλίας κ. Ιγκνάσιο Βίσκο χαρακτήριζε τον Μάιο «πηγή σοβαρής αστάθειας (για τη) ρευστότητα (και το) χρηματοπιστωτικό» σύστημα. Η οδηγία προβλέπει, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, το «κούρεμα» των πιστωτών μιας τράπεζας που διασώζεται από το κράτος ώστε να καλυφτεί τουλάχιστον το 8% του κόστους διάσωσης. Η μετοχή της Monte Paschi έχει χάσει από την αρχή του έτους περίπου το 82% της αξίας της και η κεφαλαιοποίησή της έχει υποχωρήσει στα 618 εκατ. ευρώ. Η μετοχή της UniCredit έχει υποχωρήσει στο ίδιο διάστημα κατά 60% και η κεφαλαιοποίησή της διαμορφώνεται στα 12,5 δισ.
Τα ομόλογα και το QE
Χάρη στην ποσοτική χαλάρωση η ΕΚΤ έχει καταφέρει να ελέγξει τον κλασικό δίαυλο μετάδοσης κρίσης, δηλαδή την απόδοση των κρατικών ομολόγων. Η απόδοση του ιταλικού δεκαετούς ομολόγου μπορεί να έχει αυξηθεί κατά σχεδόν 1% από τις αρχές Σεπτεμβρίου, ωστόσο όντως γύρω στο 2% παραμένει σε ιστορικά χαμηλό επίπεδο. Η ΕΚΤ έχει αφήσει να εννοηθεί ότι θα αυξήσει τις αγορές ιταλικών ομολόγων αν το δημοψήφισμα προκαλέσει αναταραχή, ωστόσο πρόκειται για βραχυπρόθεσμη λύση.
Αν ενδεχόμενη πτώση Ρέντσι μετά το δημοψήφισμα ακυρώσει το σχέδιο ανακεφαλαιοποίησης της Monte Paschi και άλλων τραπεζών, η όποια ιταλική κυβέρνηση είναι πιθανό να αναγκαστεί να ζητήσει διάσωση από την Ευρωζώνη (όπως η Ισπανία το 2012) ή να επιχειρήσει μόνη της την ανακεφαλαιοποίηση. Σε κάθε περίπτωση θα κληθεί να «κουρέψει» πιστωτές των τραπεζών, περιλαμβανομένων μικροομολογιούχων, εταιρικών λογαριασμών όψεως, ακόμη και ανασφάλιστων καταθετών. Ποια κυβέρνηση θα το έκανε αυτό; Μια τεχνοκρατική; Ισως. Ομως το «κούρεμα» θα ενίσχυε σημαντικά το κίνημα των Πέντε Αστέρων του ευρωσκεπτικιστή Μπέπε Γκρίλο. Και μετά ποιος ξέρει τι μπορεί να συμβεί.