Πεμπτουσία της ναζιστικής ιδεολογίας, μαζί με τη χαρισματική ηγεσία, ήταν η προβολή της έννοιας της «καθαρής» γερμανικής φυλής. Στενά συνδεδεμένος με αυτήν (και τελικά με την ανασυγκρότηση του γερμανικού έθνους, όπως την αντιλαμβανόταν ο εθνικοσοσιαλισμός) ήταν ο στόχος της μετατροπής των μαζών που αποτελούσαν το γερμανικό έθνος σε ένα ενιαίο σύνολο όπου το όλον θα αντικαθιστούσε απολύτως το άτομο. Ο Χίτλερ στόχευε να εξορκίσει το πνεύμα της απελπισίας που βίωναν οι ηττημένοι Γερμανοί και να το αντικαταστήσει με αυτό της απόλυτης υπερηφάνειας, εθνικής αλαζονείας και βεβαίως με το πνεύμα της ανταπόδοσης-αντεκδίκησης προς όλους όσους θεωρούσε ο ίδιος υπαίτιους αυτής της ταπείνωσης. Το μίσος προς τον υπεύθυνο εχθρό, η πιο αυθόρμητη αντίδραση του απογοητευμένου όταν το μοιράζεται με άλλους, αποτελεί το πιο ισχυρό ενωτικό συναίσθημα αρκεί να βρεθεί ο κατάλληλος μηχανισμός που θα ενσταλάξει το συναίσθημα αυτό στην ψυχή των μαζών. Η προπαγάνδα του Γιόζεφ Γκέμπελς ήταν το μέσον: εχθρός ήταν ο Εβραίος, το εξιλαστήριο θύμα, ο αποδιοπομπαίος τράγος πάνω στον οποίο τα μέλη του εθνικοσοσιαλισμού θα ξεσπούσαν τη μανία τους.
Στρατόπεδο συγκέντρωσης Αουσβιτς. «Η εργασία απελευθερώνει».
Ο αντισημιτισμός, βαθιά ριζωμένος σε πλατιά διαδεδομένες λανθάνουσες δοξασίες και προκαταλήψεις αιώνων, απετέλεσε τον μοχλό εκκίνησης μιας προπαγανδιστικής προσπάθειας που όμοιά της δεν είχε γνωρίσει ο κόσμος. Η προπαγάνδα αυτή, όπως διατυπώθηκε στο βιβλίο του Χίτλερ «Ο αγών μου», μανιφέστο της ναζιστικής ιδεολογίας, αποτελούσε το μέσον για την πραγματοποίηση της «ιερής αποστολής του» και μπορούσε να κριθεί μόνον σε συνάρτηση με αυτήν. Ο φανατισμός, που μαστιγώνει την ψυχή του πλήθους και το σπρώχνει προς τα μπρος με υστερική βία και όχι με τη γνώση της αλήθειας, ήταν, κατά τον Χίτλερ, η ισχυρότερη δύναμη πίσω από κινήματα, επαναστάσεις και πολέμους. Γι’ αυτό και η προπαγάνδα έπρεπε να απευθύνεται αποκλειστικά και μόνον στις μάζες, οι οποίες είναι ανίκανες να σκεφτούν. Στόχος της, το συναίσθημα και όχι το μυαλό. Σφυρηλατεί, στις σκοτεινές συνειδήσεις των μαζών, τις στοχευμένες «τρανταχτές πεποιθήσεις» και προσαρμόζει τα επιχειρήματα της στο επίπεδο του όχλου.
Το πρώτο αντιεβραϊκό φιλμ του 1933
Το σπουδαιότερο «εργαλείο» για την «κατασκευή» του απόλυτου εχθρού-Εβραίου ήταν ο κινηματογράφος, η αποστολή του οποίου ήταν, σύμφωνα με τον Γκέμπελς, να κυριεύσει τον κόσμο παίζοντας τον ρόλο της εμπροσθοφυλακής των ναζιστικών στρατευμάτων. Οι αναφορές στην «εγκληματική επιρροή» των Εβραίων κυριαρχούν στα πρώτα προπαγανδιστικά φιλμ όπως το «Hans Westmar: Einer von Vielen» (1933), που ο κεντρικός ήρωας/μάρτυρας, ξανθός, γαλανομάτης, η επιτομή της άριας φυλής, υποστηρικτής του εθνικοσοσιαλισμού που ο εργάτης ανάγεται σε πολιτισμικό και ιδεολογικό ήρωα, σκοτώνεται από τους κομμουνιστές. Το έργο δραματοποιούσε τη δολοφονία, το 1930, του βασικού εθνικοσοσιαλιστή «μάρτυρα», του Χορστ Βέσελ, ο οποίος είχε γράψει τον εθνικοσοσιαλιστικό ύμνο.
Το φιλμ στόχευε στη δημιουργία ηρωικών μαρτύρων, ο θάνατος των οποίων θα συσπείρωνε την εργατική τάξη που μαστιζόμενη από την ανεργία παρασύρθηκε από τον μπολσεβικισμό. Στο έργο γίνονται συνεχείς αναφορές στον πραγματικό ένοχο: τον Εβραίο. Σε διαφωτιστικό υλικό που διανεμήθηκε στα σχολεία πριν από την προβολή του, υπογραμμιζόταν ότι οι Μπολσεβίκοι υποστηρίζονταν από διανοούμενους Εβραίους που ξερνούσαν μίσος εναντίον των ευκολόπιστων εργατών. «Οι Εβραίοι», αναφέρει το έντυπο, «δεν είναι τίποτε άλλο παρά εγκληματίες δημαγωγοί και αποδέκτες κλεμμένων αγαθών με σκοπό να δημιουργήσουν βαθύ ρήγμα μεταξύ των εργατών και της ηγεσίας».
Τον Σεπτέμβριο 1936, έναν χρόνο μετά τους ρατσιστικούς νόμους της Νυρεμβέργης, σύμφωνα με τους οποίους οι Εβραίοι αποκλείονταν από όλες τις εθνικές, οικονομικές και πολιτιστικές δραστηριότητες στη Γερμανία, και την απαγόρευση των μεικτών γάμων για την «προστασία του γερμανικού αίματος», ο Γκέμπελς σε ομιλία του δήλωνε ότι «ο Μπολσεβικισμός είναι μια παθολογική εγκληματική ανοησία, επινόηση των Εβραίων που σκοπό έχει την καταστροφή των πολιτισμένων ευρωπαϊκών κρατών και τη δημιουργία μια παγκόσμιας εβραϊκής κυριαρχίας». Η αντισημιτική προπαγάνδα έκτιζε συστηματικά στη συνείδηση του γερμανικού έθνους την εικόνα των Εβραίων ως θανάσιμων εχθρών.
Το μεγάλο πογκρόμ της «Νύχτας των Κρυστάλλων»
Μέχρι και το 1937, παρά τις πολύ έντονες οχλήσεις και εμπόδια εναντίον του εβραϊκού στοιχείου, οι Γερμανοί Εβραίοι είχαν καταφέρει να διατηρήσουν σε μεγάλο βαθμό τις επιχειρήσεις τους. Η «Νύχτα των Κρυστάλλων» τον Νοέμβριο 1938 απελευθέρωσε, με τη βοήθεια του Γκέμπελς, όλες τις ελλοχεύουσες σκοτεινές δυνάμεις του μίσους εναντίον των Εβραίων, επιφέροντας ανυπολόγιστες καταστροφές, υλικές και ανθρώπινες, ενώ 20.000 Εβραίοι οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Η πρωτοφανής μανία σόκαρε αρχικά τη γερμανική κοινή γνώμη, ωστόσο ο προπαγανδιστικός μηχανισμός γρήγορα εφησύχασε τις τυχόν συνειδησιακές ευαισθησίες. Καταγράφηκε σημαντική αύξηση στην κυκλοφορία αποκρουστικών και τοξικών αντισημιτικών σχολίων στον καθημερινό Τύπο με έμφαση στην εβραϊκή «εγκληματικότητα» και στη «συνωμοσία» εναντίον γερμανικών συμφερόντων. Ο Γκέμπελς δήλωσε ότι «ούτε μια εβδομάδα δεν έπρεπε να περνά χωρίς μια σημαντική συζήτηση στο φυλετικό ζήτημα και στην καθαρότητα της γερμανικής φυλής». Ακολούθησε η προβολή δύο αντιεβραϊκών φιλμ («Robert und Bertram» και «Leinen aus Irland», 1939) που γελοιοποιούσαν τον «υπάνθρωπο» Εβραίο, καταστροφέα της γερμανικής οικονομίας. Τον ίδιο χρόνο, ο Γκέμπελς απαγόρευσε τη χρήση του όρου «αντισημιτισμός», αντικαθιστώντας τον με τους όρους «προστασία κατά των Εβραίων» ή «αντίσταση στους Εβραίους».
Αμερικανοί στρατιώτες επιθεωρούν τους φούρνους στο κρεματόριο του Νταχάου, 5 Μαΐου 1945.
Τρεις χαρακτηριστικές αντισημιτικές ταινίες την περίοδο έναρξης του πολέμου
Η μαζική εκτόπιση Εβραίων από την Αυστρία και την Τσεχοσλοβακία προς την Πολωνία που ξεκίνησε τον Οκτώβριο 1939, συνεχίστηκε το 1940 με εκτοπίσεις και από τη Γερμανία. Ο Γκέμπελς θα γράψει στις 4 Νοεμβρίου 1939 έπειτα από επίσκεψή του σε πολωνική πόλη όπου μετακινήθηκαν 200.000 Εβραίοι: «Είναι απερίγραπτο. Αυτοί δεν είναι άνθρωποι, είναι ζώα. Ως εκ τούτου, δεν απαιτείται πλέον ανθρωπιστική αλλά χειρουργική παρέμβαση. Πρέπει κάποιος να κάνει τη βαθιά τομή, διαφορετικά η Ευρώπη θα καταστραφεί από την εβραϊκή αρρώστια». Τη διατύπωση αυτών των ανατριχιαστικών σκέψεων ακολούθησε, το 1940, η προβολή τριών εκ των σημαντικότερων αντισημιτικών φιλμ στην ιστορία της κινηματογραφικής προπαγάνδας, τα οποία προετοίμασαν το δρόμο της μαζικής εξόντωσης: «Die Rothschilds», «Jud Suss», και «Der ewige Jude». Η επίτευξη του στόχου γινόταν με εικόνες και αναφορές στο ιστορικό παρελθόν (Ναπολεόντειοι Πόλεμοι) κατά το οποίο οι Εβραίοι πλουτοκράτες Ρότσιλντ έχτισαν τον πλούτο τους πάνω στο «αίμα των Γερμανών στρατιωτών» και με λεζάντες που κυριαρχούν στην οθόνη ταυτίζοντας τον πλούσιο Εβραίο με τη διαφθορά και την ανηθικότητα.
Το «Die Rothschilds» δεν είχε την αναμενόμενη επιτυχία και δύο μήνες μετά την προβολή του αποσύρθηκε από τις αίθουσες. Το κενό ήρθε να καλύψει το «Jud Suss», μια ιστορία εβραϊκής ραδιουργίας του 18ου αιώνα που τελειώνει με το κρέμασμα του Suss και την εκδίωξη όλων των Εβραίων από τη Στουτγκάρδη. Το φιλμ σημείωσε μεγάλη επιτυχία, καθώς ανέδειξε τη «μάχη μεταξύ του μολυσματικού εβραϊκού πνεύματος και του υγιούς πυρήνα του γερμανικού έθνους», ενώ ο Χίμλερ διέταξε όλα τα μέλη των SS να το δουν.
Τα πόστερ των ταινιών «Χανς Βέστμαρ: ένας από τους πολλούς» (1933), «Der ewige Jude» και «Jud Suss» (1940).
Ωστόσο, το πλέον αντιπροσωπευτικό δείγμα άμεσης προπαγάνδας και συκοφαντικής αθλιότητας αποτέλεσε το φιλμ «Der ewige Jude», με υπότιτλο «μια κινηματογραφική συνεισφορά στο πρόβλημα του παγκόσμιου εβραϊσμού». Το θέμα του «αιωνίως περιπλανώμενου Εβραίου» ήταν βεβαίως παλαιότερο από τον εθνικοσοσιαλισμό: συνδεόταν με τον θρύλο του καταραμένου Αχάσβαρ του Εβραίου που αρνήθηκε στον Χριστό να ξεκουραστεί, ενόσω κουβαλούσε τον σταυρό και τριγυρνούσε τον κόσμο χωρίς λύτρωση, μεταφέροντας μαζί του επιδημίες και καταστροφές. Στην προκειμένη περίπτωση, ένα μακροσκελές πρόγραμμα αναφερόταν με λεπτομέρειες στα δεινά που επιφέρει η εβραϊκή παρουσία, προετοιμάζοντας τον θεατή. Σκηνές από το γκέτο της Βαρσοβίας, που στο φιλμ παρουσιάζεται ως το πραγματικό βρώμικο και άθλιο σπίτι των Εβραίων, ενισχύονται από ερμηνευτικά σχόλια ότι οι Εβραίοι αρέσκονται να ζουν έτσι. Χάρτες δείχνουν την πορεία των Εβραίων από την Παλαιστίνη σε όλο τον κόσμο, ενώ η κάμερα κάνει ζουμ σε μια αλληλουχία εικόνων όπου αμέτρητα ποντίκια και Εβραίοι καταβροχθίζουν τα πάντα στον δρόμο τους: τα σχόλια πληροφορούν τον θεατή ότι το μόνο συγκρίσιμο ζώο με αυτούς είναι το ποντίκι. Στο τελευταίο μέρος, το φιλμ επιτίθεται στις θρησκευτικές τελετές και παραδόσεις με αποκορύφωμα την ιεροτελεστία της Kosher –σφαγής– όπως αναφέρεται, «τις πλέον φρικιαστικές σκηνές που έχει ποτέ αποτυπώσει κάμερα». Το φιλμ τελειώνει με παρέλαση, σβάστικες και γαλάζιο ουρανό, ο κόσμος χειροκροτεί, ενώ ακούγεται η ομιλία/προφητεία του Χίτλερ τον Ιανουάριο του 1939. Ο εχθρός έχει αποκαλυφθεί, ο δρόμος για την εξόντωσή του έχει ανοίξει.
* Η κ. Μαρίνα Πετράκη είναι ιστορικός.