Πριν από λίγο καιρό, αυτή η είδηση μας είχε θερίσει όλους. Ενας 14χρονος πρόσφυγας, που ξεκίνησε από το Μάλι για να βρει την τύχη του στην Ευρώπη, πνίγηκε στα ανοιχτά της Ιταλίας. Στο εσωτερικό τού μπουφάν του βρέθηκε ραμμένος ο σχολικός του έλεγχος. Το παιδί ήθελε προφανώς όλοι να γνωρίζουν πως ήταν καλός μαθητής. «Αυτή η είδηση με συγκλόνισε. Εκτός των άλλων αποδεικνύεται ότι το ρούχο δεν είναι μόνο κάτι που φοράμε. Φέρει τόσο τη συλλογική μνήμη όσο και τη μνήμη αυτού που το φοράει», είπε ο δικηγόρος και επιστημονικός υπεύθυνος του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες, κ. Σπύρος Κουλοχέρης, στη διάρκεια της εναρκτήριας εκδήλωσης πριν από λίγες ημέρες του προγράμματος Creative Europe «The Fabric of My Life», που εστιάζει στη θέση των υφασμάτων και των ενδυμάτων στη ζωή και στη μνήμη παλαιών και σύγχρονων προσφύγων. Ο κ. Κουλοχέρης βρισκόταν εκεί με την τρίτη του ιδιότητα. Ως υποψήφιος διδάκτωρ στην Ιστορία του Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, σε συνεργασία με τη Χρ. Καπαρτζιάνη, επίσης δικηγόρο και υποψήφια διδάκτορα Κοινωνιολογίας του Δικαίου, μελετούν τη διαχρονική σχέση του Δικαίου με το ένδυμα. Η τελευταία τους έρευνα «Το ένδυμα που ενώνει και διαφοροποιεί» (Ιούνιος 2017) εστιάζει στους πρόσφυγες και στους μετανάστες και στην ποινικοποίηση –σε εισαγωγικά ή χωρίς– του ενδύματός τους. «Αυτό που φοράμε είναι αυτό που μας κάνει ορατούς», εξήγησε ο κ. Κουλοχέρης.
Με πολλές ευρωπαϊκές χώρες να έχουν προχωρήσει σε ρυθμίσεις σχετικά με το κάλυμμα της κεφαλής των γυναικών (στην Ελλάδα δεν έχει υπάρξει σχετική απαγόρευση), οι νομικοί απευθύνθηκαν σε ανθρώπους που συναναστρέφονται καθημερινά πρόσφυγες και μετανάστες (μέλη οργανώσεων, κοινωνικούς λειτουργούς, εργαζόμενους σε camps κ.λπ.). Τι παρατηρούν σε σχέση με τις ενδυμασίες; Πώς επηρεάζει το ρούχο την αλληλεπίδρασή τους; Για το θέμα της μαντίλας, οι περισσότεροι θεωρούν ότι αποτελεί έκφραση θρησκευτικών πεποιθήσεων, αλλά και μνήμης, πολιτισμικών αξιών, παράδοσης, ταυτότητας, του κόσμου που φέρνουν μαζί τους. «Είναι χαρακτηριστικό», σχολίασε η κ. Καπαρτζιάνη, «ότι σε έρευνες που έγιναν σε μετανάστριες στη Γαλλία και στο Βέλγιο, μετά τις απαγορεύσεις, οι γυναίκες είπαν ότι πλέον νιώθουν πιο “αόρατες” από πριν».
Οταν πρωτοέρχονται στην Ευρώπη, η ενδυματολογική τους «ταυτότητα» είναι πιο έντονη. Οι γυναίκες δίνουν σημασία στο μήκος της φούστας ή του φορέματος, φροντίζουν πάντα να είναι καλυμμένα τα χέρια, τα πόδια και τα μαλλιά, και ανάλογα με τη χώρα προέλευσής τους φορούν ρούχα σκούρου χρώματος ή ανοιχτόχρωμα και χρωματιστά. Χαρακτηριστική όμως ήταν μια μαρτυρία: «Είχαμε μια μονογονεϊκή οικογένεια με αρχηγό οικογένειας τη μάνα, με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, υπήκοο Συρίας. Εργαζόταν ως διερμηνέας και ενώ τη γνωρίσαμε στην Ειδομένη με μαντίλα, στη συνέχεια αποφάσισε μόνη της ότι δεν τη θέλει πια και την αφαίρεσε». Σε άλλη περίπτωση: «Πολύ συχνά αλλάζουν ενδυματολογικές επιλογές ανάλογα με το status. Π.χ. είχα παρατηρήσει μια κυρία που μόλις αναγνωρίστηκε ως πρόσφυγας ή βγήκε η απόφαση μεταφοράς, δεν ξαναήρθε στο γραφείο χωρίς μακιγιάζ και τα καλά της ρούχα και αξεσουάρ».
Αλλη μαρτυρία: «Μουσουλμάνα εξυπηρετούμενη στην οργάνωση ντυνόταν με μαντίλα και ζεστά μακριά ρούχα χειμώνα-καλοκαίρι, τελείως άβαφη. Την ξαναείδα μήνες μετά εφόσον είχε μετακομίσει σε επαρχιακή πόλη της Ελλάδας και εργαζόταν πλέον σε κομμωτήριο. Δεν φορούσε πλέον μαντίλα, ήταν πιο έντονα βαμμένη και φορούσε παντελόνι και ανοιχτόχρωμη μπλούζα».
Σταδιακή αλλαγή
Οπως είπαν οι δύο νομικοί, φαίνεται ότι το γεγονός πως δεν υπήρξε ρύθμιση για τη μαντίλα στην Ελλάδα, λειτούργησε θετικά. Η αλλαγή έγινε σταδιακά και με ομαλό τρόπο. «Λόγω της παράδοσης, του ότι πολλοί από εμάς έχουμε γιαγιάδες που φορούσαν μαντίλι και μάλιστα χωρίς να τις υποχρεώνει κανείς, η ελληνική κοινωνία, αλλά και οι Αρχές επέδειξαν ανεκτικότητα. Θα μπορούσε η Ελλάδα να είναι παράδειγμα για το πώς η μη επιβολή ενός μέτρου μπορεί να έχει καλύτερα αποτελέσματα». Πώς όμως επηρεάζουν εμάς τα ρούχα των μεταναστών; Οι άνθρωποι που μίλησαν στην έρευνα, δήλωσαν ότι σήμερα ντύνονται με περισσότερο χρώμα, πιο ελαφριά και πιο πολύχρωμα. «Ημασταν πολύ συντηρητικοί πριν».