Σε μία από τις δεκάδες επισκέψεις της στο Α΄ Νεκροταφείο, η Φίλια Ξυλά-Παττακού συνάντησε μια νεαρή γυναίκα. Εψαχνε τον τάφο του Κολοκοτρώνη και η Φίλια προσφέρθηκε να τη συνοδεύσει ώς εκεί – πλέον πλοηγείται άνετα στον δαιδαλώδη ιστό του νεκροταφείου. Οχι σαν την πρώτη φορά που ένιωθε σα χαμένη… Οταν έφτασαν, η κοπέλα ασυναίσθητα σήκωσε το χέρι και τον χαιρέτησε φωναχτά. Μετά γέλασε με τον εαυτό της. Η Φίλια θυμάται ότι την ίδια ημέρα είχε δει και μια ηλικιωμένη γυναίκα, με το μπαστούνι στο ένα χέρι και δύο κόκκινα τριαντάφυλλα στο άλλο. Χαιρετήθηκαν από μακριά με ένα νεύμα. Εκείνη κατευθυνόταν στο μνημείο του πολιτικού και διανοητή Παναγιώτη Κανελλόπουλου, τον γνώριζε προσωπικά, παρακολουθούσε τις συζητήσεις στο γραφείο του, Ακαδημίας 33 –ακόμα το θυμάται– κάθε Παρασκευή. Σύμφωνα με την ηλικιωμένη γυναίκα, την κατασκευή του μνημείου είχε επιμεληθεί η Αμαλία Μεγαπάνου.
Ενας λόγος που η Φίλια ξεχωρίζει τα δύο παραπάνω περιστατικά είναι γιατί τα τελευταία 2,5 χρόνια, αφότου με τη φίλη της Λίντα Θεοδώρου αποφάσισαν να μπουν στην «περιπέτεια» του Α΄ Νεκροταφείου, ελάχιστοι είναι οι άνθρωποι που έχουν συναντήσει εκεί. «Είναι πολύ περίεργο αν σκεφθείς ότι κάτω από τα πόδια σου βρίσκεται όλη η ελληνική Ιστορία» λένε στην «Κ» οι δύο γυναίκες που γράφουν από κοινού, η μία στα ελληνικά, η άλλη στα αγγλικά, το μπλογκ
«Το Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών: Σμιλεύοντας τις Προσωπικότητες» (athensfirstcemeteryingreek.blogspot.com), που έχει στόχο να ξεναγήσει τον Αθηναίο αλλά και τον ξένο επισκέπτη στο Α’ Νεκροταφείο, ίσως το μεγαλύτερο και πιο άγνωστο μουσείο ελληνικής ιστορίας στη χώρα.
Ολα άρχισαν όταν η Λίντα, που κατάγεται από τον Καναδά, αλλά είναι παντρεμένη με Ελληνα και ζει εδώ και πολλά χρόνια στη χώρα, η οποία έχει ασχοληθεί με τη συγγραφή ταξιδιωτικών βιβλίων για την Ελλάδα, διαπίστωσε ότι οι ταξιδιωτικοί οδηγοί αναφέρουν από λίγα έως ελάχιστα για το Α΄ Νεκροταφείο. Συνήθως ότι πρόκειται για έναν υπαίθριο κήπο γλυπτών που ιδρύθηκε το 1843, ότι εκεί αναπαύονται πολλοί επώνυμοι Ελληνες και βέβαια πως εκεί βρίσκεται η
«Κοιμωμένη» του Χαλεπά.
«Γιατί να είναι το νεκροταφείο Περ Λασέζ στα δέκα πρώτα ταξιδιωτικά αξιοθέατα του Παρισιού και το Α΄ Νεκροταφείο να μην αναφέρεται πουθενά;», αναρωτήθηκε. Πρότεινε στην καλή της φίλη Φίλια, που επίσης αγαπά την Ελλάδα και την ταραχώδη ιστορία της να ξεκινήσουν οι ίδιες τη «χαρτογράφηση» του νεκροταφείου και των προσωπικοτήτων που φιλοξενεί και με την ευκαιρία να εμβαθύνουν και οι ίδιες στην ελληνική Ιστορία. Το είχε πει –μας θυμίζουν– και ο Δημήτριος Βικέλας, κοσμοπολίτης, συγγραφέας, Παριζιάνος και πρώτος πρόεδρος της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής, όταν επισκέφθηκε το Νεκροταφείο το 1884: «Αυτό που είδα ήταν ένα Πάνθεον, ένα σχολείο Ιστορίας για τους Ελληνες».
Η αφετηρία
Από τις πρώτες τους επισκέψεις στο Α΄ Νεκροταφείο μαγεύτηκαν κατ’ αρχάς από το περιβάλλον. «Είναι κατάφυτο από δένδρα, πολλά αιωνόβια», λέει η κ. Ξυλά-Παττακού, η οποία εργάζεται στο υπουργείο Εσωτερικών. «Στην αρχή δεν ξέραμε πού να πρωτοκοιτάξουμε. Είναι τόσα πολλά τα μνημεία και τα γλυπτά που σε ξεπερνάει». Αποφάσισαν να ξεκινήσουν από την Ελληνική Επανάσταση, αλλά το εγχείρημα είχε δυσκολίες. Δεν υπάρχει κατάλογος ονομάτων στο νεκροταφείο, ενώ ο χάρτης στην είσοδο δεν δείχνει καν πού βρίσκονται τα πιο φημισμένα μνημεία. Οι δρόμοι σ’ αυτή τη «Μητρόπολη των νεκρών» δεν έχουν στοιχειώδη αρίθμηση. Οπως λένε, ακόμα και αν γνωρίζεις ότι ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο Παλαμάς, ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Ερρίκος Σλήμαν ή η Μελίνα Μερκούρη έχουν θαφτεί εκεί, δεν θα βρεις τα μνημεία τους εκτός αν είσαι πολύ τυχερός. Ή επίμονος όπως οι δυο τους. Για να βγάλουν μια άκρη και να συνεννοούνται, η Λίντα και η Φίλια επινόησαν τα δικά τους ονόματα για τους κεντρικούς δρόμους.
Το μπλογκ τους, που εμπλουτίζεται συνεχώς, αποτελεί έναν οδηγό του Α΄ Νεκροταφείου. Περιλαμβάνει μια σύντομη ιστορική αναδρομή για τον άνθρωπο που αναπαύεται στο κάθε μνημείο, αλλά και πληροφορίες για τα έργα τέχνης που ενδεχομένως το κοσμούν. Οι ήρωες της Επανάστασης, οι πολιτικοί, οι διαμορφωτές, οι ευεργέτες και βέβαια οι γλύπτες. «Από την αρχή είπαμε, μπορεί να μη γίνουμε διάσημες από αυτό το έργο, αλλά πάντως θα μάθουμε πολλά», λέει η κ. Θεοδώρου.
Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας: Η προτομή του πατέρα του
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΠΑΝΤΑΗΣ / ΙΝΤΙΜΕ NEWS
Στο τμήμα 1/403 του Α΄ Νεκροταφείου, ο επισκέπτης μπορεί να εντοπίσει τον οικογενειακό τάφο όπου αναπαύεται ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας (1906-1994), ένας από τους σημαντικότερους Ελληνες ζωγράφους της γενιάς του μεσοπολέμου, με αμέτρητες ομαδικές και προσωπικές εκθέσεις σε Αθήνα, Παρίσι, Λονδίνο και Αμερική, διεθνή αναγνώριση και πολλές διακρίσεις.
Η προτομή –έργο των γλυπτών Αφών Κοτζαμάνη– απεικονίζει τον πατέρα του, ναύαρχο και υπουργό Αλέξανδρο Χατζηκυριάκο από τα Ψαρά. Η μητέρα τού φημισμένου ζωγράφου ήταν γόνος της ιστορικής υδραίικης οικογένειας Γκίκα.
Μεταξύ άλλων, από το 1935-1937, ο Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας εκδίδει με τον Δημήτρη Πικιώνη το «3ο Μάτι» με άρθρα για τη ζωγραφική, την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία των αρχαίων. Οι δυο τους γίνονται φίλοι.
Δημήτρης Πικιώνης: Ο λιτός τάφος του αρχιτέκτονα
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΠΑΝΤΑΗΣ / ΙΝΤΙΜΕ NEWS
Πολλά μνημεία του Α΄ Νεκροταφείου είναι μεγαλοπρεπή, δημιουργίες που καλούν τον επισκέπτη να τις θαυμάσει. Υπάρχουν, όμως, και πολλοί λιτοί τάφοι, όπως αυτός του αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη (1887-1968).
Γεννημένος στον Πειραιά από Χιώτες γονείς, ο Πικιώνης «με το πολύπλευρο και πολυσήμαντο έργο του που απλώνεται σε μισόν αιώνα καλλιτεχνικής ζωής, στάθηκε όχι μόνο ένας μεγάλος πνευματικός άνθρωπος και δημιουργός, αλλά και ένας υποχρεωτικός πόλος αναφοράς στην τέχνη μας» όπως είχε πει το 1962 ο μαθητής του Παν. Ψωμόπουλος και διαβάζουμε στο athensfirstcemeteryingreek.blogspot.com. Μεταξύ πολλών άλλων, ο Δημήτρης Πικιώνης είχε φιλοτεχνήσει και μνημεία, ανάμεσά τους, το 1935, τον τάφο της οικογενείας Γουναράκη στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών.
Μιχάλης Τόμπρος: Η «Πεπλοφόρος Καθήμενη Γυναίκα»
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΠΑΝΤΑΗΣ / ΙΝΤΙΜΕ NEWS
Πολύ κοντά στον τάφο του Θ. Κολοκοτρώνη, στο τμήμα 4/201 του Α΄ Νεκροταφείου βρίσκεται ο οικογενειακός τάφος του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου (1889-1974) που έμαθε σχέδιο από το Γερανιώτη, τον Καλλούδη και τον Ιακωβίδη και μετέπειτα «χάραξε με δύναμη και βεβαιότητα ένα καινούργιο δικό του δρόμο στη νεοελληνική μα και στην παγκόσμια γλυπτική».
Ο Τόμπρος έχει φιλοτεχνήσει πολλά γλυπτά του Α΄ Νεκροταφείου, όπως την Αθηναϊκή Κουκουβάγια στον τάφο της Οικογένειας Βούκρα (1917), τα Τρία Αδέλφια στον τάφο της Οικογένειας Μάντακα (1935) κ.ά. Για τον οικογενειακό του τάφο (φωτογραφία), ο Τόμπρος διάλεξε την «Πεπλοφόρο Καθήμενη Γυναίκα», μια ελεύθερη σύνθεση που φιλοτέχνησε ο ίδιος το 1929. Το 1971 το επανέλαβε σε μάρμαρο. Στον τάφο διακρίνονται και τα ανάγλυφα των γονιών που φιλοτέχνησε το 1917.
Ερρίκος Σλήμαν: Το Μαυσωλείο του μεγάλου φιλέλληνα
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΠΑΝΤΑΗΣ / ΙΝΤΙΜΕ NEWS
«Μια προσωπική μαρτυρία σε μάρμαρο» χαρακτηρίζουν οι Λίντα Θεοδώρου και η Φίλια Ξυλά-Παττακού στο μπλογκ τους το Μαυσωλείο του Ερρίκου Σλήμαν (1822-1890). Σχεδιασμένο από τον ίδιο το Γερμανό αρχαιολόγο και φιλέλληνα και τον φίλο του αρχιτέκτονα Ερνέστο Τσίλλερ, το μνημείο έχει εμφανείς ομοιότητες με τον Ναό της Νίκης. Ο αρχαιολόγος που συνέδεσε το όνομά του με τις ανασκαφές στην Τροία, στις Μυκήνες και στην Τίρυνθα δεν μπορούσε να φανταστεί κάπως αλλιώς την τελευταία του κατοικία. Πάνω από τον θάλαμο ταφής το βλέμμα του Σλήμαν φαίνεται να κοιτάζει προς τον λόφο του Φιλοπάππου. Το 1891 θα έβλεπε και την Ακρόπολη. Η βόρεια πλευρά της ζωφόρου στη βάση του ναΐσκου απεικονίζει τον Σλήμαν με καθημερινό ντύσιμο και κάσκα, να κρατάει την Ιλιάδα και να καθοδηγεί τους εργάτες προκειμένου να αποκαλύψουν την Τροία.
Γιαννούλης Χαλεπάς: Τα έργα ενός «γεννημένου» γλύπτη
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΠΑΝΤΑΗΣ / ΙΝΤΙΜΕ NEWS
«Εκ του εργαστηρίου Ιω. Χαλεπά» είναι η υπογραφή του ανάγλυφου στον τάφο του Νικολάου Θεοχάρη. Στο Α΄ Νεκροταφείο υπάρχουν τουλάχιστον τρία έργα με αυτή την υπογραφή, δηλαδή έργα του εργαστηρίου του πατέρα του διάσημου γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά, στο οποίο εργαζόταν ως νέος τεχνίτης.
Ο Γιαννούλης Χαλεπάς (1851-1938) «γεννήθηκε» γλύπτης, γράφουν στο σύντομο ιστορικό οι μπλόγκερ του Α΄ Νεκροταφείου, αφού γεννήθηκε μέσα σε οικογένεια φημισμένων μαρμαρογλυπτών της Τήνου. Τη θρυλική «Κοιμωμένη» του τη φιλοτέχνησε το 1877, μόλις στα 26 του χρόνια. Πολλοί πηγαίνουν στο Α΄ Νεκροταφείο μόνο και μόνο για τη δουν και να της αφήσουν λίγα λουλούδια. Ελάχιστοι γνωρίζουν ότι εκεί βρίσκεται και ο τάφος του ίδιου του Γιαννούλη Χαλεπά.
Οδυσσέας Ανδρούτσος: Η δεύτερη «τελευταία κατοικία» του
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΠΑΝΤΑΗΣ / ΙΝΤΙΜΕ NEWS
Μόλις ο επισκέπτης περάσει το τμήμα Πολυτελείας και εισέλθει στο «παλιό» νεκροταφείο, θα δει ένα μικρό μνήμα. Είναι καλυμμένο με την ελληνική σημαία και πάντα έχει λουλούδια. Είναι το μνήμα του αγωνιστή της Ελληνικής Επανάστασης Οδυσσέα Ανδρούτσου.
Είναι η δεύτερη «τελευταία κατοικία» του. Στο τέλος του 1824, είχε δοθεί εντολή από την κεντρική κυβέρνηση να τον συλλάβουν. Πριν από τη δίκη, δολοφονήθηκε και πετάχτηκε από τα τείχη της Ακρόπολης. Θάφτηκε γρήγορα και ανεπίσημα κοντά στην Εκκλησία της Μεταμορφώσεως, τη βυζαντινή εκκλησία που βρίσκεται εκεί. Σαράντα χρόνια μετά τη δολοφονία του, η ελληνική κυβέρνηση άλλαξε στάση απέναντί του… Το 1865, έγινε η εκταφή και ακολούθησε νεκρώσιμη ακολουθία στον Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών. Τούτη τη φορά κηδεύτηκε με στρατιωτικές τιμές στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών.