Η εποχή της Μεταπολίτευσης άρχισε με ένα τραγικό γεγονός για τον Ελληνισμό: ηην κατοχή του 1/3 της Κύπρου από τον τουρκικό στρατό. Το πλήγμα αφύπνισε τους Ελληνες από τον λήθαργο της ευζωίας και λειτούργησε ενωτικά σε μια κατακερματισμένη κοινωνία.
Υπήρχε κάτι νέο στην ατμόσφαιρα, που υποσχόταν πολλά. Νέα γενιά πολιτικών οι οποίοι είχαν κάνει το καθήκον τους κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας, ανακατεύτηκαν με όσους παλιούς παρέμειναν σε εθελουσία εξορία από τα κοινά. Ο Πεσμαζόγλου, η Τσουδερού, ο Παναγούλης, ο Μήνης και πολλοί ακόμα, με τον ίδιο τον Καραμανλή, τον Παπαληγούρα, τον Ράλλη, τον Π. Κανελλόπουλο, τον Τσάτσο και άλλους. Οι φυλακισμένοι και εξόριστοι της Αριστεράς αναδείχθηκαν επίσης στον κοινοβουλευτικό βίο με το ήθος του Ηλία Ηλιού και την ποιότητα της σκέψης του Λεωνίδα Κύρκου.
Η συντηρητική παράταξη υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή απέρριψε την παλιά ιδεολογική ρητορεία της Δεξιάς που είχε απαξιωθεί από το στρατιωτικό καθεστώς και δημιούργησε νέα νομιμοποιητικά γνωρίσματα για την παράταξη αυτή. Ο εκσυγχρονισμός, η ανοχή για την Αριστερά, το κράτος δικαίου, η αριστεία, αλλά ιδιαίτερα η ένταξη στην ευρωπαϊκή οικογένεια, έγιναν τα γνωρίσματα της νέας φιλελεύθερης Δεξιάς – της Νέας Δημοκρατίας.
Η μεγαλύτερη, όμως, ρήξη με το παρελθόν ήταν το δημοψήφισμα που κατάργησε τη μοναρχία, στις 8 Δεκεμβρίου 1974. Ο Καραμανλής τήρησε ουδετερότητα στο ζήτημα αυτό, αλλά ουδείς αμφέβαλλε ότι και ο ίδιος θεωρούσε τον θεσμό μια από τις αντιδημοκρατικές δυνάμεις του παρελθόντος. Στις 9 Ιουνίου 1975 ψηφίστηκε στη Βουλή το νέο Σύνταγμα της αβασίλευτης Δημοκρατίας. Εφερε τα χαρακτηριστικά της ενισχυμένης εκτελεστικής εξουσίας, όχι όμως στον βαθμό που επιθυμούσε ο ίδιος ο πρωθυπουργός.
Στην εξωτερική πολιτική η ρήξη με το παρελθόν σημειώνεται μετά την τουρκική προέλαση του σχεδίου Αττίλας ΙΙ και την κατάληψη του 36% της Κύπρου ώς τις 16 Αυγούστου 1974. Στις 14 Αυγούστου ο Καραμανλής είχε ήδη αποσύρει την Ελλάδα από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ.
Η δίκη των πρωταιτίων του κινήματος και της Δικτατορίας έκλεισε τη σχέση στρατού και πολιτικής. Με σταδιακές μεταβολές της ηγεσίας των Ενόπλων Δυνάμεων, οι αξιωματικοί απομακρύνονται οριστικά από παλιές κακιές συνήθειες και παραμένουν έκτοτε στον χώρο της επαγγελματικής τους ιδιοτυπίας. Στις εκλογές της 17ης Νοεμβρίου η Νέα Δημοκρατία κέρδισε το 54,4% των ψήφων και 220 έδρες από το σύνολο των 300.
Στις κυβερνήσεις Καραμανλή περιλαμβάνονταν παλιοί βουλευτές της ΕΡΕ αλλά και εξέχοντες τεχνοκράτες και επαγγελματίες, όπως ο Παναγιώτης Ζέππος, ο Σπύρος Δοξιάδης, ο Στέφανος Μάνος, ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος και άλλοι. Η νομιμοποίηση του ΚΚΕ υπήρξε μία από τις πρώτες ενέργειες του Καραμανλή, που διαφοροποιούσε το παρόν από το παρελθόν της παράταξής του.
Η οικονομία δεν σημείωσε σημαντική ανάπτυξη, οι ξένες επενδύσεις παρουσίασαν αδύνατη πορεία και η παραγωγικότητα έπεσε. Η βιομηχανία, και ιδιαίτερα η βαριά, ακολούθησε πτωτική τροχιά, καθώς εκτινάχθηκε η τιμή του πετρελαίου μετά την κρίση στη Μέση Ανατολή. Μόνο ο τομέας των υπηρεσιών (τουρισμός, επικοινωνίες, μεταφορές, εμπόριο και χρηματοπιστωτικός κλάδος) δημιούργησε νέες θέσεις εργασίας.
Ομως το μεγάλο γεγονός που άλλαξε την όψη της Ελλάδος ήταν η είσοδος της χώρας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Αναμφίβολα η πράξη προσχώρησης υπήρξε ο καρπός μακροχρόνιας πεισματικής προσπάθειας του Καραμανλή. Η πράξη υπογράφτηκε στις 28 Μαΐου 1979 και από την 1 Ιανουαρίου 1981 η Ελλάδα έγινε πλήρες μέλος της Κοινότητας. Οι δύο πρώτες τομές αυτού του γεγονότος στην ελληνική οικονομία ήταν η άρση του προστατευτισμού για τις δασμοβίωτες επιχειρήσεις και η εισροή σημαντικών πόρων από τον κοινοτικό προϋπολογισμό.
Παράλληλα, οι κοινωνικές ομάδες και οι πληθυσμοί που κινήθηκαν από την ύπαιθρο στις πόλεις τη δεκαετία του 1960, οριζόντια από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα και κάθετα, δηλαδή ανοδικά στην κοινωνική κλίμακα, αναζήτησαν νέα πολιτική εκπροσώπηση. Η απώλεια του τοπικού προστάτη αλλά και η διατήρηση του πατρικού προτύπου οδήγησαν στην επιλογή Καραμανλή. Η είσοδος στο πεδίο του ευρωπαϊκού ανταγωνισμού είχε και τις αρνητικές της πλευρές. Η ευρωπαϊκή πρόκληση προκάλεσε στην αφετηρία της έντονα συναισθήματα ανασφάλειας, τόσο σ’ έναν ιδιωτικό τομέα εθισμένο στον κρατικό προστατευτισμό, όσο και στον διευρυμένο και αναποτελεσματικό δημόσιο τομέα. Η νέα ανασφάλεια, σε συνδυασμό με τους μετοίκους της επαρχίας, ευνόησε κατά τη δεκαετία του 1980 την ανάπτυξη του λαϊκισμού που καλλιέργησε το ΠΑΣΟΚ και ο ηγέτης του, Ανδρέας Παπανδρέου. Ο λαϊκισμός υπήρξε προβληματική προετοιμασία των Ελλήνων για τον ανταγωνισμό στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Αντίθετα, ενίσχυσε τον εφησυχασμό και την αυτοϊκανοποίηση. Ολα αυτά όμως διαδραματίζονται κατά τη δεύτερη μεταπολιτευτική επταετία.
Κατά την πρώτη μεταπολιτευτική επταετία σημειώνονται σημαντικές επιτυχίες στις τέχνες και στα γράμματα. Μετά τα άνυδρα χρόνια της Δικτατορίας η ποτιστική βροχή της ελευθερίας ευνόησε τη νέα παραγωγή. Από τα λογοτεχνικά έργα συγκρατώ τον «Ωραίο ανθυπολοχαγό» του Μένη Κουμανταρέα, την πορεία της συντριβής ενός υποσχόμενου νέου ατόμου από την ανίκανη και ανάλγητη γραφειοκρατία. Από τον κινηματογράφο ξεχωρίζει, μετά τη θαυμάσια «Αναπαράσταση», ο «Θίασος» του Θόδωρου Αγγελόπουλου το 1975. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 αρχίζει η λαμπρή σταδιοδρομία του Λευτέρη Βογιατζή και του Βασίλη Παπαβασιλείου στη «Σκηνή» της οδού Κυκλάδων στην Κυψέλη. Οι δρόμοι τους θα χωρίσουν. Ο Βογιατζής πορεύεται με πλειάδα αριστουργηματικών παραστάσεων στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων και ο Παπαβασιλείου περιφερόμενος ανάμεσα σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη με σπουδαίες σκηνοθετικές επιτυχίες.
Η πρώτη μεταπολιτευτική επταετία μάς έμαθε ότι μπορεί να υπάρξει κράτος δικαίου αν το θελήσουμε και αριστεία αν την επιδιώξουμε.
* Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.