ΡΕΫΜΟΝ ΑΡΟΝ
Το όπιο των διανοουμένων
μτφρ. Πέτρος Μαρτινίδης
εκδ. The Athens Review of Books, 2023 σελ. 398
Γεννημένος στο Παρίσι το 1905, ο Ρεϋμόν Αρόν εξελέγη καθηγητής στο Ινστιτούτο Πολιτικής Επιστήμης στην Εθνική Σχολή Διοίκησης το 1945. Επειτα έγινε καθηγητής Κοινωνιολογίας στη Σορβόννη το 1955 και καθηγητής του Collège de France το 1970. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τις επαναστάσεις στην ευρωπαϊκή Ιστορία αρχίζοντας από την «Ενδοξη» ή «Αναίμακτη» επανάσταση στη Βρετανία το 1689, όταν οι συντηρητικοί Τόρις και οι φιλελεύθεροι Ουίγοι συνασπίστηκαν για να καταργήσουν τον Ιάκωβο Β΄ και τη δυναστεία των Στούαρτ. Ο Γουλιέλμος της Οράγγης και η κόρη του Ιακώβου, Μαίρη, ανέλαβαν την εξουσία με ενισχυμένη την ισχύ του Κοινοβουλίου.
Χρειάστηκαν, όπως μας θυμίζει ο Αρόν, 100 χρόνια για να επαναλάβουν οι Γάλλοι το βρετανικό εγχείρημα, αλλά με πολύ πιο ριζοσπαστικό τρόπο. Η Γαλλική Επανάσταση έκοψε στα δύο την Ιστορία της Γαλλίας και κατασκεύασε δύο αντίθετες χώρες που πορεύονταν παράλληλα. Δύο τύποι πολιτών συγκρούονται ή συμβιώνουν. Οι μεν επικαλούνται την οικογένεια, τη θρησκεία και την κοινωνική ιεραρχία, οι δε την ισότητα, τη λογική και την ελευθερία.
Υπήρξε στόχος της γαλλικής Αριστεράς την εποχή που το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας δεν απουσίαζε από κυβερνήσεις συνασπισμού και ο Κάρολος ντε Γκωλ έλεγε για τον Ζαν Πολ Σαρτρ «είναι και αυτός η Γαλλία». Απουσιάζει από τον λόγο του Αρόν η κομψή παραδοξολογία που τέρπει τους Γάλλους. Αντίθετα, είχε πάντα την αξιοπιστία της μεσότητας του Αριστοτέλη, χωρίς υπερβολές και πυροτεχνήματα.
Κατά τον Αρόν, την αντιμοναρχική Αριστερά διαδέχθηκε η αντικαπιταλιστική Αριστερά. Η νέα Αριστερά διεκδικούσε τη δημόσια ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και την κρατική οργάνωση της οικονομίας. Οταν το 1968 ο Μαντές Φρανς και ο Φρανσουά Μιτεράν προετοίμαζαν λαϊκή εξέγερση, το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας (ΚΚΓ) αρνήθηκε να κατεβάσει τους οργανωμένους εργάτες στον δρόμο. Αποδείχθηκε έτσι μια δύναμη πολύ πιο συντηρητική από ό,τι όλοι υπολόγιζαν.
Τα συμπεράσματα μιας περιήγησης στη Γαλλική Επανάσταση, στους επαναστάτες των ΗΠΑ και στο παράδειγμα της Σοβιετικής Ενωσης.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες κυριαρχούνται από μία και μοναδική πολιτική ιδεολογία, τον φιλελευθερισμό του Τζον Λοκ. Τα πολιτικά προβλήματα που τους απασχόλησαν ήταν κατεξοχήν πρακτικά: ήταν κυρίως ο καταμερισμός εξουσίας ανάμεσα στην κεντρική κυβέρνηση και στις ομόσπονδες πολιτείες. Οι ΗΠΑ δεν πρόλαβαν να γνωρίσουν σοσιαλιστικό κίνημα. Οι απέραντες εκτάσεις και οι ευκαιρίες πλουτισμού επικάλυψαν τις αδυναμίες των αποίκων που βρίσκονταν σε έναν ξένο και εχθρικό τόπο.
Οι επαναστάτες της Αμερικής διατηρούσαν την καχυποψία τους για τους Ευρωπαίους προγόνους τους και μολονότι υποδέχθηκαν με ενδιαφέρον αρχικά κάποιες ριζοσπαστικές επαναστατικές ιδέες, κατέληξαν να απαρνηθούν τον κομμουνισμό σαν δηλητήριο της κοινωνίας. Ανάμεσα στους δύο αντιπάλους υπάρχει, ωστόσο, μια έμφυτη ροπή προς τον απλό άνθρωπο και συχνά ο λαϊκισμός αυτός μπερδεύει και τους απογόνους των αγελαδάρηδων και τους προλετάριους της ΕΣΣΔ που ήταν δυσεύρετοι.
Αναμφίβολα οι δημιουργοί του μαρξισμού ήταν οι διανοούμενοι αστοί του 19ου αιώνα που έφαγαν τη ζωή τους μέσα σε αίθουσες σκοτεινών μουσείων. Το προλεταριάτο δεν πρόλαβε να χειραφετηθεί από την κηδεμονία του κόμματος και του κράτους. Συνεπώς δεν απέκτησε την κοσμοαντίληψη με την οποία θα εναντιωνόταν στους αστούς. Η επαναστατική του επιτυχία οφείλεται στη συνδρομή του αγροτικού πληθυσμού της Ρωσίας.
Την περιήγηση των επαναστάσεων ο Αρόν τελειώνει με τη διδακτική αποστροφή: «Αν η ανοχή γεννιέται από την αμφιβολία, ας διδάξουμε την αμφιβολία απέναντι σε πρότυπα και βεβαιότητες, ας αμφισβητήσουμε τους προφήτες της σωτηρίας, και όσους εξαγγέλλουν καταστρoφές».
*Ο κ. Θάνος Μ. Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής ΕΚΠΑ.