Απαγορευμένη ζώνη, απρόσιτη στους χιλιάδες επισκέπτες, αποτελούσαν επί δεκαετίες οι υπαίθριοι χώροι του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης. Μαρμάρινοι σαρκοφάγοι, ταφικοί βωμοί, κίονες και κιονόκρανα, λίθινες διακοσμήσεις κτιρίων, ατάκτως ερριμμένα σε χορταριασμένες αυλές, αντιμάχονταν με την αφθαρσία τους την αβάσταχτη ελαφρότητα της λήθης… Αυτό το άκαμπτο και άφθαρτο αλλά ξεχασμένο, πεταμένο σχεδόν λίθινο αρχαιολογικό υλικό αξιοποιεί και αναδεικνύει η ομάδα του αρχαιολογικού μουσείου στη νέα μόνιμη υπαίθρια έκθεσή του «Μνήμη και λίθοι», για «χάρη της μνήμης», σύμφωνα με τις επιγραφές «μνείας χάριν» που φέρουν τα ανάγλυφα πορτρέτα των νεκρών σε πολλά ταφικά μνημεία.
Τα ογκώδη αντικείμενα, έργα της τοπικής κυρίως λιθοξοΐας από τους αυτοκρατορικούς χρόνους (1ος-3ος αι. μ.Χ.), πολλά δυσερμήνευτα, καθαρισμένα και επανατοποθετημένα στον κήπο διηγούνται πλέον την ιστορία τους: τον τόπο προέλευσης (λατομεία του ελλαδικού χώρου και της Μ. Ασίας), τα εργαστήρια όπου τα σμίλεψαν τεχνίτες (κυρίως της Θεσσαλονίκης), τη χρήση και την επαναχρησιμοποίησή τους στον τόπο και τον χρόνο. Η ομάδα του ΑΜΘ, βάσει μελέτης που είχε εκπονήσει το 2007-2008 η αρχιτέκτων Χριστίνα Ζαρκάδα-Πιστιόλη, αποφεύγοντας συμβάσεις μιας τυπικής αρχαιολογικής έκθεσης μετέτρεψε την αυλή σε έναν γαλήνιο αρχαιολογικό τόπο περιπάτου, εξασφαλίζοντας στο μουσείο έναν νέο χώρο περιοδικών εκθέσεων.
Για το στήσιμο της υπαίθριας έκθεσης, κίονες, κιονόκρανα, επιστύλια, βωμοί στηρίχτηκαν και ανυψώθηκαν προκειμένου ο επισκέπτης- περιπατητής να διαβάζει καθαρά τον αρχικό τρόπο χρήσης τους στα πολυάριθμα ταφικά μνημεία των μεγάλων νεκροταφείων της Θεσσαλονίκης ανατολικά και δυτικά εκτός των τειχών, καθώς και την επαναχρησιμοποίησή τους στην ανοικοδόμηση και στις επισκευές του εκτεταμένου τείχους της πόλης.
Τα εκθέματα είναι ταπεινά ευρήματα ανασκαφών από τη Θεσσαλονίκη και τη Μακεδονία, εξηγεί η διευθύντρια του ΑΜΘ, Τζένη Αδάμ-Βελένη. «Εργα ντόπιων εργαστηρίων, τα περισσότερα από μάρμαρο, ασβεστόλιθο, γρανίτη, πωρόλιθο και ηφαιστειογενές πέτρωμα από την Ασσο της Τρωάδας, αναδεικνύουν ταφικές συνήθειες, καλλιτεχνικές επιρροές και αρχιτεκτονικές τάσεις: αρχιτεκτονικά μέλη με ρυθμούς δωρικούς, ιωνικούς και κορινθιακούς. Κίονες και κιονόκρανα. Επιγραφές. Αετωματικές επιστέψεις. Καλύμματα με ποικίλες συμβολικές ανάγλυφες διακοσμήσεις που απηχούν πτυχές της κοινωνικής ζωής, δοξασίες για τον θάνατο, καλλιτεχνικές επιρροές. Βωμοί και σαρκοφάγοι με διάτρητες πλάκες διήθησης στον πυθμένα για ταχύτερη αποσύνθεση.
Αποκαλύπτουν ταυτόχρονα και μια άλλη διάσταση. Τη χρήση ενός ανακυκλώσιμου υλικού, δαπανηρού βάρους και όγκου, από την αρχαιότητα ώς σήμερα, που μπορεί να καταδίκασε στη λήθη την αρχική τους χρήση, ήταν όμως η αιτία να μην καταλήξουν στην ασβεστοκάμινο και έτσι να διασωθούν. Ακόμη και στις αρχές του 20ού αιώνα, επισημαίνει η κ. Βελένη, «μπορούσε κανείς να δει στους δρόμους και τις αυλές της Θεσσαλονίκης αρχαίες σαρκοφάγους να χρησιμοποιούνται ως δεξαμενές και ταφικές επιγραφές να διακοσμούν κρήνες. Επιστύλια μετατράπηκαν σε αυλάκια, αμφικιονίσκοι παραθύρων σε κατώφλια, κίονες σε στόμια πηγαδιών».
Το διάσπαρτο αυτό και ποικίλο υλικό ταξινομεί η έκθεση σε μια εκτενή έκταση. Αρχαιότητες συνθέτουν μια υποθετική ανάπλαση της εικόνας τμήματος του επισκευασμένου τείχους της Θεσσαλονίκης μετά τις επιδρομές του 3ου και 4ου αιώνα μ.Χ. Τμήμα της αυλής (170 τ.μ.) με αναπαράσταση ανασκαφής και εργαστήριο λιθοξοΐκής προσφέρει έναν νέο χώρο εκπαιδευτικών προγραμμάτων.
Η σύγχρονη υπαίθρια έκθεση δεν ολοκληρώνει μόνο τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου ενός από τα πιο επισκέψιμα μουσεία, αλλά τοποθετεί στον τουριστικό χάρτη της Θεσσαλονίκης ως προορισμό ακόμη έναν αρχαιολογικό τόπο περιπάτου, περισυλλογής και γνώσεων.