Τον θυμάμαι σαν χθες. Να μας περιγράφει τα όνειρά του για το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης (ΜΜΘ). Οραματίζομαι, έλεγε, το ΜΜΘ σαν ένα Lincoln Center με πολυχρωμία, κινητικότητα, ανταλλαγές ιδεών και ονείρων, με διάρκεια και συνέχεια. Μαζί, ένα πρόγραμμα όπως το El Sistema της Βενεζουέλας, να συσπειρώνει νέους μουσικούς για να συνθέσουν μια από τις καλές ορχήστρες στον κόσμο. Ηταν 32 ετών. Είχε μόλις εγκαταλείψει το Λονδίνο στο απόγειο μιας ανοδικής επιτυχημένης διεθνούς καριέρας για να αναλάβει συντονιστής καλλιτεχνικού προγραμματισμού του ΜΜΘ στην έναρξη της κρίσης. Ηταν η πιο δύσκολη περίοδος του οργανισμού, αλλά εκείνος ξόρκιζε τη μαυρίλα με το σύνθημα: «Πρέπει να μετατρέψουμε τον φόβο σε ελπίδα».
Σήμερα, τέσσερα χρόνια μετά, ο πιανίστας και συνθέτης Γιώργος-Εμμανουήλ Λαζαρίδης δείχνει ότι δεν αιθεροβατούσε και το σύνθημα, κυρίαρχο στις μέρες μας όσο ποτέ, μοιάζει σχεδόν προφητικό. Μαζί του, το Μέγαρο Θεσσαλονίκης, ύστερα από την αρχική «εφιαλτική περίοδο», όχι τόσο από την κάθετη πτώση της κρατικής επιχορήγησης αλλά από το «κενό αέρος» που είχε δημιουργηθεί (καθυστερήσεις σε πληρωμές) και την αβεβαιότητα, βρήκε τον βηματισμό του στο νέο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον.
Προσχέδιο
«Ενας διαφορετικός τρόπος να διαβάσει κανείς μια προφητεία είναι να την αντιμετωπίσει σαν προσχέδιο. Ο φόβος είναι θανάσιμο ναρκωτικό. Πολύ περισσότερο για την καλλιτεχνική δημιουργία. Εδώ, δεν κάνω ούτε τον Καραγκιόζη ούτε τον τρελό όταν κάθε πρωί είμαι αισιόδοξος. Ούτε επειδή έχω άσο στο μανίκι μου. Αν αφήσω την αβεβαιότητα να γίνει οδηγός, καήκαμε. Οπως τραβήξαμε κουπί στην έναρξη της κρίσης, βρήκαμε τον δρόμο μας, προσαρμοστήκαμε και επιβιώσαμε, έτσι θα συνεχίσουμε. Οποιες κι αν είναι οι εξελίξεις, εντός και εκτός οργανισμού, μια φράση θα με ακολουθεί: “Οταν κλείνει μια πόρτα, ανοίγει ένα παράθυρο”», λέει στην «Κ» με την ίδια αισιοδοξία των πρώτων ημερών του στο τιμόνι του οργανισμού.
Ποια πολιτική πολιτιστικής διαχείρισης ακολούθησε μέσα στη τετραετία ώστε το ΜΜΘ να μη σέρνει τα προβλήματα άλλων οργανισμών (χρέη) που προκάλεσε η οικονομική ύφεση; Και πόσα από τα όνειρά του έκανε πραγματικότητα;
«Συνετές» κινήσεις, συνεργασίες, συμπαραγωγές, υπερπροσφορές, αξιοποίηση χώρων ανάλογα με τη δυναμική που χτίζουμε πίσω από κάθε event», είναι η σύντομη απάντησή του που αν τη μεταφράσουμε σε αριθμούς, το ΜΜΘ δεν χρωστάει πουθενά στο Δημόσιο, είναι συνεπές στις αμοιβές καλλιτεχνών, τα δύο κτίρια, με πληρότητα 70%, σχεδόν κάθε βράδυ είναι γεμάτα ζωή από εκδηλώσεις ενός πολυσυλλεκτικού προγράμματος 60 παραγωγών (ανά εξάμηνο) με διαφορετικές λογικές και αισθητικές κατευθύνσεις που αυξάνουν σταδιακά τα έσοδα από τα εισιτήρια (35% το 2014 έναντι του 2010). Αυτή τη στιγμή το ΜΜΘ, με ένα ισορροπημένο μείγμα μεταξύ καλλιτεχνικού και εμπορικού «πακέτου» εκδηλώσεων, παρουσιάζει την εικόνα ενός υγιούς οργανισμού που καλύπτει το 60% των οικονομικών του εξόδων από ίδια έσοδα (εισιτήρια, χορηγίες, ενοικιάσεις χώρων) και το 40% από την κρατική επιχορήγηση μειωμένη στο ήμισυ (από 3 εκατ. ευρώ σε 1,5 εκατ.).
Τη συζήτησή μας για τον απολογισμό της τετραετίας, στο μικρό του γραφείο, διέκοπταν συνεχώς τηλεφωνήματα και συναντήσεις. Εκκρεμότητες που έπρεπε να ρυθμίσει αποτελεσματικά ανάμεσα σε δύο καλλιτεχνικές υποχρεώσεις. Είχε μόλις επιστρέψει από δύο συνεχόμενες συναυλίες στη Γαλλία και την Τσεχία και ήδη βρίσκεται στην Οξφόρδη για την ηχογράφηση ενός ακόμη CD. Η απορία μου, εύλογη. Οι διοικητικές υποχρεώσεις δεν λειτουργούν εις βάρος της καλλιτεχνικής δημιουργίας και το αντίστροφο; «Κάθε άλλο, η θέση μου εδώ με βοήθησε να ωριμάσω και καλλιτεχνικά. Επειδή το είδος της τέχνης που υπηρετώ εξ ορισμού έχει μέσα του έναν αυτισμό, η συλλογική διαδικασία για έναν κοινό στόχο ήταν μια ανάγκη που δεν έβρισκε πάντα έκφραση μέσα από τη δική μου καλλιτεχνική παραγωγή. Είναι κι αυτή από μόνη της ένα έργο τέχνης.
Σαν μια συναυλία», λέει περιγράφοντας πόσο λυτρωτικό είναι να βλέπει ρίζες και φύλλα από τον σπόρο που φύτεψαν πριν από μία δεκαετία στο Μουσικό Χωριό, το ετήσιο φεστιβάλ στον Αγιο Λαυρέντιο Πηλίου.
Λειτούργημα
«Ετσι κι εδώ. Οι παράλληλες υποχρεώσεις μου στο ΜΜΘ σαφώς έχουν επηρεάσει τις εμφανίσεις μου, μόνο ποσοτικά. Ποτέ όμως δεν αναζητούσα μια καριέρα τύπου πυροτεχνήματος. Οταν προσθέτεις ευθύνες τέτοιου μεγέθους, οι καλλιτεχνικές επιλογές είναι πιο αυστηρές και λιγότερο τολμηρές κυρίως στο συνθετικό κομμάτι, που θέλει πολλές ώρες σκέψης και στοχασμού. Ωστόσο, η αφοσίωσή μου στο Μέγαρο, η δίψα μου να δημιουργήσω θεσμούς με διάρκεια, είναι βάλσαμο. Βρέθηκα εδώ συνειδητά με συναισθηματικό γνώμονα την αγάπη μου για την Ελλάδα να επιτελέσω λειτούργημα. Μόνο αν το δεις σαν εκκλησία, με τη σημασία της λέξης που εμπεριέχει την έννοια της κοινωνικής συνοχής, έχει νόημα και μέλλον».
Μέσα στην τετραετία, μπορεί ο προϋπολογισμός του καλλιτεχνικού προγραμματισμού να έφτασε χαμηλά (στο 1/4) με επιπρόσθετη τη λειτουργία του δεύτερου κτιρίου (Μ2), αλλά «δεν το γκρινιάξαμε», επισημαίνει. «Αλλάξαμε τον τρόπο σκέψης. Σταθήκαμε στην ουσία που ήταν η κινητήρια δύναμη για ένα πολυσυλλεκτικό και πολύχρωμο περιεχόμενο μέσα από το οποίο ευδοκιμούν θεσμοί που ονειρευτήκαμε».
Κινητήρια δύναμη η συνεργασία
Το Φεστιβάλ Χορωδιών και ο Κύκλος Μουσικής Δωματίου κλείνουν τέσσερα χρόνια, το «Τζαζ στο μπαρ» και οι θεατρικές εκδηλώσεις συνεχίζουν με επιτυχία και τώρα παίρνει σάρκα και οστά η δημιουργία της Συμφωνικής Ορχήστρας Νέων Μουσικών (ΣΟΝΜ) χάρη στη διετή χρηματοδότηση του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. «Η Ορχήστρα –εξηγεί ο κ. Λαζαρίδης– «θα είναι ένα χωνευτήρι, η ομπρέλα που θα συσπειρώσει κάθε προσπάθεια στα ωδεία για να προετοιμάσει την ένταξή μας σε ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα οκτώ χωρών της Ε.Ε. με leader την Ευρωπαϊκή Ορχήστρα Νέων της Ε.Ε.». Απευθύνεται σε κάθε νέο (ηλικίας 9 έως 25 ετών), από κάθε γωνιά της Βόρειας Ελλάδας. «Δεν υπάρχει πιο όμορφο και ελπιδοφόρο να προσφέρεις ευκαιρία σε παιδιά να γαλουχηθούν μέσα ένα θεσμικό πλαίσιο που θα τους ανοίξει παράθυρα στον κόσμο. Αυτό ακριβώς ήταν το προσχέδιο. Να δημιουργήσουμε δομές, για να ανεβάσουμε το δικό μας επίπεδο ως παρατηρητές και ως συμμετέχοντες. Και δεν το λέω υπερφίαλα. Εχουν αλλάξει παγκοσμίως οι συνθήκες με τις οποίες το κοινό “καταναλώνει” και ο τρόπος με τον οποίο οι καλλιτέχνες αναζητούν την ευκαιρία. Το βλέπω στις δεκάδες αιτήσεις που φθάνουν στον οργανισμό. Προτιμώ, λοιπόν, να επενδύσω τα χρήματα που διαθέτω στη δημιουργία μιας τοπικής ορχήστρας παρά σε ελάχιστες εμφανίσεις μιας καταπληκτικής μεν ορχήστρας, που μπορεί να συμβάλουν στον οικονομικό θάνατο του οργανισμού. Η ανάπτυξη δεν αφορά μόνο τον επιχειρηματικό τομέα αλλά και τον πολιτισμό. Αν επενδύσουμε μπορούμε κι εμείς να κατακτήσουμε με δικές μας παραγωγές τον κόσμο».
Κλειδί κάθε προσπάθειας είναι «η συνεργασία». Συνεργασία, διευκρινίζει, με τους εργαζομένους (δεν ξεπερνούν τους 40) «λειτουργούμε σαν οικογένεια», με φορείς (πρεσβείες, Φεστιβάλ Κινηματογράφου και Δημητρίων, ορχήστρες) όπως και με την Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης (ΚΟΘ) για συμπαραγωγές μολονότι δεν κατάφεραν να βρουν ακόμη τη χρυσή τομή για μόνιμη συνεργασία. «Διάθεση υπάρχει και από τις δύο πλευρές. Παρόλο που τα χρέη της ΚΟΘ προς το ΜΜΘ έχουν συσσωρευτεί (περίπου 800.000) διψάμε να εντάξουμε συναυλίες της στο πρόγραμμά μας. Αυτή είναι η πρόθεσή μας, αλλά δυστυχώς υπάρχουν υπόγειες φωνές που θολώνουν το τοπίο».
Το «greek sistema»
Στη κορυφή όλων, κινητήρια δύναμη είναι η συνεργασία με καλλιτέχνες, νεανικά γκρουπ και σύνολα. «Οι πόρτες μας είναι πάντα ανοιχτές σε ιδέες, προτάσεις που γεννούν συνέργειες και συμπαραγωγές, σεμινάρια, masterclass. Είμαστε όμως ειλικρινείς. Δεν τάζουμε λαγούς με πετραχήλια. Μπορεί να μην έχω αμοιβή για να τους δώσω, τους δίνω όμως ένα περιβάλλον όπου μπορούν να αναπτυχθούν στο πλαίσιο μιας δυναμικής κι ενός συστήματος που εγγυάται αυτός ο πολιτιστικός οργανισμός για το μέλλον τους».
Μέσα σ αυτό το κλίμα βρίσκουν θέση και τα αρχικά του όνειρα. Μπορεί το «Εl Sistema» στα πρότυπα της Βενεζουέλας (ένα όραμα του μουσικού Χοσέ Αντόνιο Αμπρέου, που κατάφερε τα τελευταία 40 χρόνια να εντάξει σε ορχήστρες τα παιδιά από τις παραγκουπόλεις) να βρίσκεται στο πρώτο στάδιο με δράσεις σε χώρους και κοινωνίες για να μυήσουν τα παιδιά στη μουσική, η μετατροπή του Μεγάρου σ’ έναν ζωντανό χώρο πολιτισμού τύπου Lincoln Center βρίσκεται στις άμεσες προτεραιότητες του καλλιτεχνικού προγραμματισμού. «Το El Sistema, ας το ονομάσουμε “greek sistema” –εξηγεί ο Γιώργος Λαζαρίδης– δεν είναι ένα καλούπι που το φοράμε σε κάθε χώρα. Στη Βενεζουέλα το γέννησε η εγκληματικότητα, εδώ είναι η οικονομική κρίση. Είναι μακρύς ο δρόμος και χρονοβόρες οι διαδικασίες προσέγγισης και εκπαίδευσης. Αντίθετα, η μετατροπή του ΜΜΘ σε κυψέλη μουσικής και πολιτισμού με δρασεις που θα ενισχύουν την αμφίδρομη σχέση κοινού και μουσικών είναι μια πιο εφικτή διαδικασία». Βασική προϋπόθεση είναι η συνεργασία φορέων για τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου, ο οποίος σε συνδυασμό με τις δυνατότητες που προσφέρει το εξωστρεφές κτίριο (Μ2) θα μετατρέψει την περιοχή σε στέκι. «Το Μ2 έσωσε την εικόνα του Μεγάρου. Η θέση του στον πιο πολυσύχναστο δημόσιο χώρο, την παραλία, αποτελεί το εργαλείο μας. Το πρώτο πείραμα έγινε προ τριετίας στα Δημήτρια. Ολόφωτα τα δύο κτίρια, με 25 ανσάμπλ να παίζουν σ’ ένα κοινό 4.000 ατόμων. Αυτή την εικόνα θέλω να βλέπω συνέχεια στο άμεσο μέλλον».