Ανεξερεύνητο, αλώβητο από τη σύγχρονη άναρχη ανάπτυξη, με εμφανή τα ίχνη της ανθρώπινης παρουσίας από τους προϊστορικούς χρόνους ώς τη νεότερη εποχή, το μικρό και απομονωμένο νησί της Θηρασίας αποκαλύπτει για πρώτη φορά, επιστημονικά τεκμηριωμένα, τη διαχρονική ιστορική του ταυτότητα.
Δύο προϊστορικοί οικισμοί, στις θέσεις «Αλαφούζου» και «Κοιμήσεως», με πλούσια ευρήματα (τοιχοποιίες, κεραμική, λίθινα εργαλεία) και δύο αναλλοίωτοι από τον χρόνο υπόσκαφοι, σύγχρονοι του ορυχείου, οικισμοί, της Κεράς και της Αγριλιάς, επιβεβαιώνουν τη διαχρονική κατοίκηση από το 3.000 π.Χ. (πρωτοκυκλαδική περίοδος) ώς τον 19ο αιώνα.
Οι αποκαλύψεις στη Θηρασία, μέλος του νησιωτικού συμπλέγματος της Σαντορίνης, άργησαν. Κι ας ήταν το νησί όπου είχε εντοπιστεί το πρώτο προϊστορικό εύρημα στο Αιγαίο, το 1867, έναν αιώνα προτού αποκαλυφθεί το Ακρωτήρι της Θήρας, όταν η αρχαιολογία βρισκόταν στα σπάργανα, κι όταν η Τροία, οι Μυκήνες, η Κνωσός ήταν ακόμη ανεξερεύνητοι τόποι. Αργησε όμως και στα σύγχρονα χρόνια, αφού μέχρι το 2007 στο νησί δεν είχε γίνει καμία έρευνα. Κι ας είχαν οι αρχαιολόγοι στη γνώση τους αδιάσειστα στοιχεία για την ύπαρξη προϊστορικού οικισμού, προγενέστερου κατά μια χιλιετία του ακρωτηρίου της Θήρας. Τα ερείπιά του είχαν φέρει, τυχαία, στο φως οι εξορύξεις ηφαιστειακής γης του ορυχείου που λειτουργούσε στην περιοχή επί μισό και πλέον αιώνα (μέσα του 19ου αιώνα – ώς το 1920).
Οι σύγχρονες έρευνες ξεκίνησαν ανιχνευτικά και με μεγάλες δυσκολίες το 2007 από την ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης Ιρις Τζαχίλη και την ομότιμη καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ Κλαίρη Παλυβού με την καθοριστική συνδρομή του αναπληρωτή καθηγητή του Ιονίου πανεπιστημίου Κώστα Σμπόνια. Πέντε χρόνια αργότερα προχώρησαν πιο συστηματικά, χάρη στο τριετές (2012-2015) πρόγραμμα «Θαλής» που έβαλε τη Θηρασία επί μία τριετία στο μικροσκόπιο έρευνας από μια πολυπληθή επιστημονική ομάδα διαφόρων ειδικοτήτων. Γεωλόγοι, ηφαιστειολόγοι, αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες, πολιτικοί μηχανικοί, τοπογράφοι, κοινωνικοί ανθρωπολόγοι ανακοινώνουν τα συμπεράσματά τους στο διήμερο συμπόσιο «Διαχρονικοί νησιωτικοί Πολιτισμοί. Η περίπτωση της Θηρασίας» που πραγματοποιείται σήμερα και αύριο στο Κέντρο Διάδοσης Ερευνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
«Κανένα αρχαιολογικό εργαλείο, ακόμη και τα πλέον σύγχρονα, δεν θα μπορούσαν να σκάψουν τόσο βαθιά (περίπου 20 μ.) και σε τόσο δύσβατες θέσεις, επισημαίνει η κ. Τζαχίλη. Τα προϊστορικά κατάλοιπα θα έμεναν για πάντα θαμμένα αν, κατά την εξόρυξη από την εκμετάλλευση του ορυχείου, δεν είχαν κοπεί φέτες βράχου για να ανοιχθούν οι στοές υπονόμευσης (μπαλάδες) στο σημείο επαφής ανάμεσα στο προεκρηξιακό στρώμα και το στρώμα που δημιουργήθηκε έπειτα από τη μινωική έκρηξη.
Το νήμα για τη σύγχρονη έρευνα, εξηγεί, άρχισε να ξεδιπλώνει ο Γάλλος γεωλόγος Φερντινάν Φουκέ. Βρέθηκε στο νησί για να ερευνήσει την ηφαιστειακή δραστηριότητα 1866-1870 και με την αρχαιολογική του ευαισθησία μελέτησε προσεκτικά την ιστορία του. Οι παρατηρήσεις του για τους προϊστορικούς οικισμούς στο βιβλίο «Η Σαντορίνη και οι εκρήξεις της», βασισμένες στις αναφορές λογίων της Θήρας (Νικόλαου Νομικού, του γιατρού Ιωσήφ Δεκιγάλα,) περιγράφουν την ύπαρξη διώροφης οικίας με μεγάλη αυλή, γεμάτη από εργαλεία, αγγεία και τεράστια πιθάρια για την αποθήκευση τροφίμων.
Οι πρόσφατες έρευνες εντόπισαν το προϊστορικό αυτό οίκημα στη θέση «Αλαφούζου» (σ.σ. η ονομασία προέρχεται από τον ιδιοκτήτη του οικοπέδου Σιγουρά Αλαφούζου). Η θέση του ωστόσο είναι τόσο δύσβατη (απαιτεί πολύωρη πεζοπορία και μεταφορά εργαλείων με μουλάρια) και για τον λόγο αυτόν οι αρχαιολόγοι δεν προχώρησαν ακόμη σε συστηματικές ανασκαφές.
Αντίθετα πλούσια συμπεράσματα προκύπτουν από την έρευνα στη θέση της Κοιμήσεως. Ο προϊστορικός οικισμός, πιθανότατα οχυρωμένος, ήταν κτισμένος σε πεζούλες κλιμακωτά. Βρίσκεται στην κορυφή ενός λόφου γύρω από το μοναστήρι της Κοίμησης, στο κέντρο μιας πεδιάδας, η οποία προ της έκρηξης ήταν ενωμένη με τη νησίδα Ασπρονήσι και τη Θήρα. Τα γεωλογικά στοιχεία προκύπτουν από την έρευνα του ηφαιστειολόγου του ΙΓΜΕ Γιώργου Βουγιουκαλάκη που επιχειρεί μια λεπτομερή αναπαράσταση της Θηρασίας στα τελευταία 172.000 χρόνια.
Η ηφαιστειακή πέτρα διατηρεί αναλλοίωτους και τους υπόσκαφους οικισμούς της Αγριλιάς και της Κεράς. Η αιχμή του πρώτου, διευκρινίζει η κ. Παλυβού πρέπει να συμβαδίζει με τη λειτουργία του ορυχείου στο β΄ μισό του 19ου αιώνα. Μολονότι χρόνο με τον χρόνο τον καταπίνει η φύση, διατηρεί εμφανή τα χαρακτηριστικά του, τις μονάδες σπιτιών όπου μπορεί να διακρίνει κανείς το σοφά οργανωμένο οικιακό σύστημα (αυλές, στέρνες, φούρνους, οινοποιεία) στο νησιώτικο ανάγλυφο κρυμμένο από τα βλέμματα των πειρατών.
Η Θηρασία, είναι ο αντίποδας της Θήρας, επισημαίνουν οι ερευνητές. Με ελάχιστους κατοίκους (200 περίπου) και χωρίς την τουριστική ανάπτυξη της Σαντορίνης, είναι ένα εξαιρετικό πεδίο έρευνας. Τα πορίσματα του συμποσίου, πέρα από την ιστορική και επιστημονική τους αξία, μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για τον σχεδιασμό μιας ήπιας ανάπτυξης που θα αξιοποιήσει τα φυσικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά ενός νησιού αλώβητου στον χρόνο.