Η μέτρηση του χρόνου είναι φυσικότατη και συνάμα εντελώς αφύσικη υπόθεση. Δεν ορίζεται αυθαίρετα με ομοιόμορφες μονάδες, όπως τα άλλα φυσικά μεγέθη, καθώς την επιβάλλει, με τον απόλυτα δικό της τρόπο, η φύση (ο ηλιακός και ο σεληνιακός κύκλος). Ούτε, όμως, μπορούμε να αρκεστούμε στη φυσική περιοδικότητα των φαινομένων αν θέλουμε να ικανοποιήσουμε την ανάγκη για ακριβή ρύθμιση του οργανωμένου, κοινωνικού χρόνου.
Βρισκόμαστε στην κορυφή του Λόφου των Νυμφών. Από τον Υμηττό ανατέλλει η αττική πανσέληνος ενώ δεσπόζει στο τοπίο η (σπάνια) θέα της δυτικής πλευράς της Ακρόπολης. Σε λίγο, ο θόλος με την εσωτερική ξύλινη επένδυση σε σχήμα φύλλων φοινικιάς, που στεγάζει το «τηλεσκόπιο Δωρίδη» (έτος κατασκευής 1902), θα ανοίξει για χάρη μας. Μπορεί να είμαστε οι ταλαίπωροι κάτοικοι του βασανισμένου αθηναϊκού κέντρου, βρισκόμαστε, ωστόσο, να συμμετέχουμε σε μια παραγωγή αμύθητης αξίας, έναντι ευτελούς αντιτίμου.
Το μικρό θολωτό κτίριο γεμίζει ασφυκτικά από ενηλίκους και παιδιά. Καθώς υψώνεται στο κέντρο του το τηλεσκόπιο, η ατμόσφαιρα στην υποφωτισμένη αίθουσα θυμίζει παλαιό υποβρύχιο ενώ ταυτόχρονα θα μπορούσε να έχει σκηνοθετηθεί σε μεσαιωνικό οξφορδιανό κολέγιο για την κινηματογραφική μεταφορά της τριλογίας του Φίλιπ Πούλμαν (His Dark Materials). Καθισμένοι σε μικρά σκαμπό ή μαξιλάρια, παρακολουθούμε με ανοιχτό το στόμα τον ομιλητή, έχοντας την αίσθηση ότι λίγο πιο κάτω, στο σχεδιασμένο από τον Χάνσεν κτίριο Σίνα ή στο οίκημα του Τσίλλερ που στεγάζει το μεσημβρινό τηλεσκόπιο, κάποιος Μέτων εκτελεί ακόμη τις μετρήσεις του. Ο Βασίλης Κάλφας, καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ, αφηγείται γλαφυρά, όρθιος, εκτός χειρογράφου, πώς μετρούσαν τον χρόνο οι αρχαίοι Ελληνες.
Συνειδητοποιούμε για πρώτη φορά πόσο δύσκολη και πολύπλοκη υπόθεση είναι η μέτρηση του χρόνου. Τα παιδιά, λέει ο ομιλητής, συχνά μαθαίνουν με μεγάλη καθυστέρηση να «διαβάζουν» το ρολόι, μετά και την κατάκτηση της ανάγνωσης και της γραφής. Το ρολόι, ωστόσο, το οφείλουμε στους παρατηρητικούς Βαβυλώνιους, που μετρούσαν τον χώρο και τον χρόνο με τη βοήθεια των 360 μοιρών της κυκλικής πορείας των ουρανίων σωμάτων.
«Οι Ελληνες», όμως, «δεν ήταν καλοί παρατηρητές». Και δεν ήταν ούτε ιδιαίτερα πρακτικοί, μια και χρειάστηκαν οι Ρωμαίοι για να κόψουν λίγο εδώ, να προσθέσουν λίγο εκεί και να προσαρμόσουν τον ηλιακό (ημερήσιο και ετήσιο) και τον σεληνιακό μηνιαίο κύκλο σε μορφή σύγχρονου ημερολογίου.
Ηταν, όμως, θαυμάσιοι αφηγητές οι Ελληνες, και πάνω απ’ όλους ο Θουκυδίδης. Ο ομιλητής ξεδιπλώνει ένα χαρτί για να μας διαβάσει πώς ο μεγάλος συγγραφέας πάσχισε να χρονολογήσει την έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέμου δίχως να διαθέτει το ημερολόγιο που καθιέρωσαν οι Ρωμαίοι και που ισχύει πάνω-κάτω μέχρι σήμερα: «Η Τριακονταετής δηλαδή ειρήνη διετηρήθη επί δέκα τέσσερα έτη μετά την υποταγήν της Ευβοίας. Αλλά κατά το δέκατον πέμπτον έτος, όταν η Ιέρεια Χρυσίς ιεράτευεν επί σαράντα οκτώ ήδη έτη εις το Αργος, ο Αινήσιος ήτο πρώτος έφορος εις την Σπάρτην, και η αρχή του επωνύμου άρχοντος των Αθηνών Πυθοδώρου έμελλε να λήξη μετά τέσσαρας μήνας, τον δέκατον έκτον μήνα μετά την μάχην της Ποτειδαίας, και ευθύς με την αρχήν του έαρος, δύναμις τριακοσίων και πλέον ενόπλων Θηβαίων, υπό την αρχηγίαν των Βοιωταρχών Πυθαγγέλου, υιού του Φυλείδου, και Διεμπόρου, υιού του Ονητορίδου, εισήλθαν κατά την ώραν του πρώτου ύπνου εις τας Πλαταιάς της Βοιωτίας…» (δανειζόμαστε εδώ την ιστορική μετάφραση του Ελευθέριου Βενιζέλου).Ο Αθηναίος Μέτων, ωστόσο, μετρούσε και μετρούσε, όπως αργότερα κι ο Κάλλιπος: είχε στήσει στην Πνύκα το ηλιοσκόπιό του ενώ «παίζει» για λίγο και στον Αριστοφάνη. Δεκαεννέα έτη μετρούσε ο δικός του κύκλος, 76 του Κάλλιπου, ενώ τα αστρονομικά τους κομπιούτερ βρίσκονται αποτυπωμένα στον Μηχανισμό των Αντικυθήρων.
Απίστευτη λαμπρότητα
Το κοινό υποβάλλει ερωτήσεις. Θα μπορούσε να ακούει κανείς όλη τη νύχτα, μα έχει έρθει η ώρα να ανεβούν οι επισκέπτες, ένας ένας, αθόρυβα, τη σκάλα και να κοιτάξουν για λίγο μέσα από τον φακό μια Σελήνη απίστευτης λαμπρότητας. Στο προαύλιο του μικρού χώρου η Αναστασία Μεταλληνού, υπεύθυνη για τη «διάχυση της επιστήμης» στο Ινστιτούτο Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεσκόπησης, μας μαθαίνει να διαβάζουμε τον χάρτη των αστεριών. Ο Μπεντελγκέζ του Ωρίωνα, ο Αλδεβαράν του Ταύρου, η Πούλια (πόχει εφτά παιδιά) μας χαρίζονται. Αποχωρούμε κατηφορίζοντας τον πεζόδρομο μέχρι το Θησείο. Αυτή (θα μπορούσε να) είναι μια κανονική βραδιά Κυριακής σε ένα μέρος που μοιάζει (και είναι) από τα πιο γοητευτικά στον πλανήτη.
Για πληροφορίες σχετικά με τις ξεναγήσεις στο Κέντρο Επισκεπτών Θησείου τηλεφωνήστε στο 210-34.90.160 (www.noa.gr). Γίνονται ειδικές ξεναγήσεις για μαθητές ή άλλες οργανωμένες ομάδες. Γίνονται και βραδινές ξεναγήσεις, οι οποίες για τον μήνα Μάρτιο θα ανακοινωθούν σύντομα.