Στις 9 Νοεμβρίου του 1929, στη Βουδαπέστη, γεννιέται ο Ιμρε, το μοναδικό παιδί της Aranka Jakab και του Laszlo Kertesz, ζεύγους Εβραίων της Ουγγαρίας, του οποίου ο γάμος δεν θα μακροημερεύσει. Αυτό, όμως, ήταν μάλλον το μικρότερο κακό για την οικογένεια. Δέκα ημέρες πριν, την Πέμπτη της 29ης Οκτωβρίου του 1929, 16 εκατομμύρια μετοχές άλλαζαν χέρια στο χρηματιστήριο αξιών της Νέας Υόρκης καταστρέφοντας την παγκόσμια ευφορία που είχε δημιουργηθεί από μια έκρηξη επενδύσεων τα προηγούμενα χρόνια. Τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς, ο Στάλιν, γενικός γραμματέας του κυβερνώντος κομμουνιστικού κόμματος από το 1922 στη νεοσύστατη τότε Σοβιετική Ενωση, έχοντας παροπλίσει τον Μπουχάριν και εξορίσει τον Τρότσκι, αναδεικνύεται ουσιαστικά ο ηγέτης της χώρας: της σοσιαλιστικής «αυτοκρατορίας» που δημιουργήθηκε μετά τη ρωσική Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. Αυτά τα δύο γεγονότα, μαζί με τα καταστροφικά αποτελέσματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, θα καθορίσουν τη ζωή των περισσότερων ανθρώπων στον κόσμο. Θα μπορούσαμε ίσως να πούμε και τις δικές μας. Σίγουρα του μικρού Ιμρε Κέρτες…
Οι αγορές των νέων εθνικών κρατών τα οποία προέκυψαν από τη διάλυση της Αυστροουγγαρίας μετά την ήττα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου αναδύθηκαν, όπως θα λέγαμε σήμερα, σε ένα υπονομευμένο ήδη ευρωπαϊκό περιβάλλον: το προπολεμικό δίκτυο εμπορικών επαφών και οικονομικής συνεργασίας είχε ουσιαστικά καταστραφεί στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη εξαιτίας της διάλυσης της αυτοκρατορίας αλλά και της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ειδικά στις, ακρωτηριασμένες εδαφικά, Αυστρία και Ουγγαρία, δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι, συνταξιούχοι και εισοδηματίες από ακίνητα, έμποροι και ελεύθεροι επαγγελματίες ήρθαν αντιμέτωποι με τα πρωτόγνωρα αποτελέσματα της πτώχευσης και της εξαθλίωσης. Με την κρίση του 1929 οι αγρότες συμπλήρωσαν τη λίστα των κατεστραμμένων. Οι δύο παππούδες του Ιμρε, έμπορος από την πλευρά του πατέρα και τραπεζικός υπάλληλος από την πλευρά της μητέρας, δεν έχουν πλέον καμία σχέση με τα προνόμια που απολάμβανε η μεσαία αστική τάξη της Αυστροουγγαρίας. Μια πενιχρή σύνταξη για τον τραπεζικό υπάλληλο κι ένα μαγαζάκι με είδη ραπτικής όπου ο ιδιοκτήτης τα κάνει όλα, έχουν αντικαταστήσει τα πλεονεκτήματα του υπαλλήλου ουγγρογαλλικής τράπεζας και το κατάστημα με πολυελαίους σε κεντρικό δρόμο της Βουδαπέστης. Σπίτι θεωρούνται δύο μικρά δωματιάκια με κοινή τουαλέτα στον διάδρομο. Οι γονείς του Ιμρε καβγαδίζουν συνεχώς και τελικώς χωρίζουν όταν ο μικρός γίνεται 3-4 ετών.
Μαζικές ψυχώσεις
«Η μία λανθασμένη απόφαση ακολουθεί την άλλη. Οι άνθρωποι κυριεύονται τότε από μια μαζική ψύχωση και είτε βυθίζονται στη μελαγχολία είτε σχεδιάζουν από κοινού με το πλήθος την εκδίκηση. Είναι ενδιαφέρον που το φαινόμενο αυτό δεν έχει αναλυθεί ακόμα στην Ουγγαρία. Παρόλο που η περίοδος του Μεσοπολέμου προκάλεσε, ειδικά στην Ουγγαρία –και φυσικά στη Γερμανία– μαζικές ψυχώσεις, με τις οποίες οι άνθρωποι προετοιμάστηκαν να δεχθούν τις τρομακτικότερες δικτατορίες και την καταστροφή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου», σημειώνει ο συγγραφέας το 2004 στο βιβλίο του «Φάκελος Κ, Μια έρευνα».
Ομως, ακόμη τότε, τη δεκαετία του ’30, δεν είναι συγγραφέας. Είναι ένα παιδάκι που σε ηλικία 5 ετών μπαίνει εσωτερικό σε ένα εκπαιδευτήριο αρρένων ενώ στις διακοπές πηγαινοέρχεται ανάμεσα στα σπίτια των παππούδων και των γονέων. Στο μεταξύ, έχουν εμφανιστεί η κακόγουστα ντυμένη «θεία Κάτο» ως μητριά που προσπαθεί να τον μάθει να τη φωνάζει «μαμά» και ο Λάζλο Σέρες ή «θείος Λάτσι», εύπορος Εβραίος της Βουδαπέστης και δεύτερος σύζυγος της μητέρας, ο οποίος ζητούσε μόνο την ησυχία του. Παράλληλα… η Ευρώπη ζει το πεπρωμένο της: τις κοινωνικές επιπτώσεις της οικονομικής καταστροφής ακολουθούν πολιτική βία και πολιτειακές εκτροπές που βρίσκουν ακόμη πιο πρόσφορο έδαφος στις χώρες χωρίς δημοκρατική παράδοση όπως ήταν η Γερμανία, η Αυστρία, η Πολωνία, η Ουγγαρία. Κατασκευάζεται, κυρίως εκ μέρους των δημοκρατικών κρατών, ένας υπερμεγέθης φόβος απέναντι στον μπολσεβικισμό που θα αποδειχθεί μπούμερανγκ, και στη Γερμανία αυτός ο φόβος συμπληρώνεται με τον «Εχθρό Εβραίο».
Στην Ουγγαρία, πάντως, θα συμβεί το εξής παράδοξο: το δικτατορικό καθεστώς του ναυάρχου Χόρτι, ο οποίος συμμαχεί εξαρχής με τους ναζί δηλώνοντας, επισήμως μάλιστα, αντικομμουνιστής και αντισημίτης, προστατεύει –για πολλούς και διαφορετικούς λόγους– τους Εβραίους της χώρας έως το 1944! Τότε, ο Χίτλερ, θεωρώντας τη συμμαχία προβληματική, εισβάλλει στην Ουγγαρία στέλνοντας ταυτόχρονα τον Αϊχμαν να κάνει τη γνωστή βρώμικη δουλειά. Ο Χόρτι είναι ο μοναδικός ηγέτης από όλες τις χώρες, συμμάχους του Αξονα και μη, που υποχρεώνει υπό την απειλή στρατιωτικής παρέμβασης τουλάχιστον τρία «τρένα του θανάτου» να επιστρέψουν και να αφήσουν τους συλληφθέντες Εβραίους ελεύθερους.
Μέσα σε αυτά, όμως, δεν ήταν ο Ιμρε Κέρτες. Ο 15χρονος Ιμρε μαζί με άλλους 17 συνομηλίκους του ήταν σε ένα τρένο που τελικώς έφτασε στον προορισμό του. Η «θεία Κάτο» στέλνει ένα σημείωμα στη μητέρα του: «Αγαπητή Αρανκα, έχω μια δυσάρεστη είδηση να σου πω. Ο Ιμρε έχει εξαφανιστεί, δεν επέστρεψε στο σπίτι…». Ιούνιος 1944 και ο Ιμρε ήταν στο Αουσβιτς. Απελευθερώνεται στις 11 Απριλίου του 1945 από το Μπούχενβαλντ. Ο μόνος που επέζησε από τους νεαρούς συντρόφους του.
Στο εξής, ό,τι γράφτηκε από τον συγγραφέα Ιμρε Κέρτες (Νομπέλ Λογοτεχνίας, 2002) είναι παραλλαγή σε ένα θέμα: το Αουσβιτς: […] Ο,τι κι αν σκέφτομαι, πάντα σκέφτομαι το Αουσβιτς. Ακόμα κι αν φαίνεται ότι μιλάω για κάτι εντελώς διαφορετικό, εγώ μιλάω για το Αουσβιτς. Είμαι φορέας του πνεύματος του Αουσβιτς, το Αουσβιτς μιλάει μέσα από μένα. Σε σύγκριση μ’ αυτό όλα τα άλλα μου φαίνονται ανοησίες… Το Αουσβιτς και όλα όσα έχουν σχέση μ’ αυτό (τι δεν έχει όμως σχέση μ’ αυτό;) είναι το μεγαλύτερο τραύμα των ανθρώπων της Ευρώπης μετά τον Σταυρό…» γράφει στο «Ημερολόγιο της γαλέρας».
Η «εμπειρία Αουσβιτς»
Το Αουσβιτς για τον Κέρτες, όπως φαίνεται στα βιβλία του, όπως ο ίδιος έχει δηλώσει με κάθε δυνατό τρόπο και στις συνεντεύξεις του, ωστόσο, δεν είναι η παράθεση ανεκδοτολογικών ιστοριών εκ μέρους κάθε επιζήσαντα, αλλά συμβολίζει, εμπεριέχει τα όρια ή τα μη όρια της ανθρωπινότητας. Μιά «εμπειρία Αουσβιτς» βιώνει και κάποιος που περνάει από πολιτική δίκη σε δικτατορικό καθεστώς όπως τόσοι που δικάστηκαν, βασανίστηκαν, εξορίστηκαν, είπαν ψέματα για να επιβιώσουν, «πρόδωσαν» και αυτοκτόνησαν γι’ αυτό, στις πρώην κομμουνιστικές χώρες: «…διότι το βίωμα των στρατοπέδων θανάτου μετατρέπεται σε μια γενικώς ανθρώπινη εμπειρία εκεί όπου συναντώ την παγκοσμιότητα του βιώματος. Και αυτό είναι η έλλειψη πεπρωμένου, αυτή η χαρακτηριστική τάση των δικτατοριών να απαλλοτριώνουν το μέλλον του μεμονωμένου ανθρώπου, να το μεταβάλλουν σε μαζικό πεπρωμένο, να το κρατικοποιούν, να το αποπροσωποποιούν. Κάθε δικτατορία ενέχει τη δυναμική του Αουσβιτς», γράφει στο «Φάκελος Κ».
Ο Ιμρε Κέρτες έζησε σχεδόν όλη του τη ζωή μέσα σε δικτατορίες, αφού με ένα διάλειμμα από το 1945 έως το 1948 η Ουγγαρία πέρασε από το καθεστώς Χόρτι στο κομμουνιστικό, και για πολλά χρόνια φιλοσταλινικό, καθεστώς. Ο ίδιος δεν θέλησε ποτέ να εγκαταλείψει τη χώρα του, αφού «δεν θα μπορούσε να ζήσει σε καμιά άλλη γλώσσα». Με την πρώτη του γυναίκα γνωρίστηκαν το 1953 όταν αυτός ήταν 24 και η Αλμπίνα 33 ετών. Η Αλμπίνα μόλις είχε αποφυλακιστεί αφού εξέτισε την ποινή της ως διαφωνούσα με το καθεστώς. Μικρά δωμάτια, έλλειψη αγαθών γενικώς και γραφικής ύλης ειδικότερα, απαγορεύσεις, μιζέρια, κρυφές συναντήσεις. Το 1989, ζουν μαζί τη δεύτερη απελευθέρωση ως πολίτες της Βουδαπέστης, που ήταν «κάπως παρόμοια με την πρώτη, στο Μπούχενβαλντ. Οι απελευθερώσεις εκτυλίσσονται σχεδόν πάντα με τον ίδιο τρόπο. Υπάρχουν συγκεκριμένοι οιωνοί, ύστερα ακούγονται ξαφνικά αγωνιστικοί διαπληκτισμοί και αργότερα, μετά από μια στιγμή ησυχίας, κάποιος αρχίζει να ουρλιάζει: Είμαστε ελεύθεροι! […] Μετά άρχισαν να εμφανίζονται τα προβλήματα του “επιζήσαντα”, τα οποία στην αρχή δεν τα περίμενε κανείς, ούτε κι εγώ. Ανήκω σε εκείνους τους παιδιάστικα εύπιστους που κατά τη διάρκεια της αλλαγής του πολιτικού συστήματος φαντάζονταν πως, όταν θα έπαυαν να υπάρχουν οι ανώμαλες συνθήκες ζωής, τότε οι πάντες και τα πάντα θα γίνονταν μεμιάς φυσιολογικά. Συνεπώς από τη μια έκπληξη έπεφτα στην άλλη. Ολόγυρά μου ξεχύνονταν ψέματα, μίσος, ρατσισμός, ανοησία, σαν μια κύστη γεμάτη πύον που ωριμάζει σαράντα ολόκληρα χρόνια και το χειρουργικό νυστέρι επιτέλους την ανοίγει».
Με την Αλμπίνα έμειναν μαζί 42 χρόνια, μέχρι τον θάνατό της: «Εκείνη έφυγε και πήρε μαζί της το μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής μου, την εποχή που άρχισε η δημιουργία μου και έγινε πραγματικότητα και που –μέσα στο δυστυχισμένο γάμο μας– αγαπιόμασταν τόσο βαθιά», γράφει στο «Εγώ, ένας άλλος».
Το 1996 παντρεύεται τη Μάγδα, ταξιδεύουν ελεύθερα, το 2002 τιμάται με το βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας, μετακομίζουν στο Βερολίνο. Πεθαίνει εκεί στις 31 Μαρτίου του 2016.
Τα έργα του στα ελληνικά
«Βλέπω τη ζωή μου σαν την πρώτη ύλη για τα μυθιστορήματά μου – έτσι σκέφτομαι κι αυτό με απελευθερώνει από όλες μου τις αναστολές», σημειώνει ο συγγραφέας στο βιβλίο του «Φάκελος Κ, Μια έρευνα», και αυτό πιθανόν αρκεί για να περιγράψει τον τρόπο που χειρίζεται το μυθιστόρημα ο Ιμρε Κέρτες. Η Γιώτα Λαγουδάκου, μεταφράστριά του από τα γερμανικά, εύστοχα σημειώνει στην εισαγωγή της για το ίδιο βιβλίο ότι η πραγματική ζωή του Κέρτες γίνεται αντικείμενο της φαντασίας του και στη συνέχεια μυθοπλασία: «Και τούτη η σχέση πραγματικότητας και μυθοπλασίας είναι ένας από τους κεντρικούς άξονες γύρω από τους οποίους κινείται αριστοτεχνικά ο συγγραφέας».
Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία του από τις εκδόσεις Καστανιώτη:
«Το μυθιστόρημα ενός ανθρώπου δίχως πεπρωμένο» (μτφρ. Γιώτα Λαγουδάκου, 2003), «Καντίς για ένα αγέννητο παιδί» (μτφρ. Μάγκυ Κοέν, Καστανιώτης, 2003), «Εγώ, ένας άλλος» (μτφρ. Γιώτα Λαγουδάκου, 2002), «Εκκαθάριση» (μτφρ. Γιώτα Λαγουδάκου, 2003) και «Φάκελος Κ, Μια έρευνα» (μτφρ. Γιώτα Λαγουδάκου, 2007).