Αν ένας νεκρός ερχόταν στο όνειρό σας από τον Κάτω Κόσμο, τι θα σας μετέφερε; Τι κάνει μια θεά όταν ξέρει ότι ο γιος της θα πεθάνει; Πώς αισθάνεσαι όταν βλέπεις τη μητέρα σου στον Αδη; Ποιοι πέθαναν δίκαια και ποιοι άδικα;
Πρόκειται για ορισμένα από τα ερωτήματα που απασχόλησαν φέτος τους 25 διαπρεπείς Ομηριστές από όλο τον κόσμο, που συγκεντρώθηκαν στην Ιθάκη στο πλαίσιο του 13ου Διεθνούς Συνεδρίου για την Οδύσσεια. Με αφετηρία τη δεκαετία του ’70, τότε που τα συνέδρια μεταδίδονταν απευθείας από το Τρίτο Πρόγραμμα, κάθε τρία χρόνια ερευνητές και καθηγητές από τα πανεπιστήμια του Χάρβαρντ, της Βιέννης, της Τεργέστης, της Οξφόρδης, αλλά και από ελληνικά, όπως το Πανεπιστήμιο Πατρών, το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και το Πανεπιστήμιο Κρήτης, καλούνται να εξερευνήσουν θέματα που άπτονται της ομηρικής εποχής, παραμένοντας επίκαιρα και στη σύγχρονη πραγματικότητα.
«Είναι ένα γεγονός ακαδημαϊκό και επιστημονικά σημαντικό. Είναι ένα συνέδριο πιο γνωστό στο εξωτερικό και λιγότερο στην Ελλάδα. Το θέμα του κάθε συνεδρίου αποφασίζεται με κριτήριο το εάν έχει εξερευνηθεί επαρκώς ή όχι στην ομηρική έρευνα. Για παράδειγμα το 2004 που ήταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες το θέμα ήταν “Αθλα και έπαθλα στα ομηρικά έπη”», δηλώνει στην «Κ» ο κ. Μενέλαος Χριστόπουλος, καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών και πρόεδρος του Κέντρου Οδυσσειακών Σπουδών.
Φέτος, τους συμμετέχοντες του συνεδρίου, με τη διοργάνωση του οποίου έχουν επιφορτιστεί τόσο ο κ. Χριστόπουλος όσο και η γ.γ. του Κέντρου κ. Μάχη Παϊζη-Αποστολοπούλου, απασχόλησε «Ο Επάνω και ο Κάτω Κόσμος στο Ομηρικό και Αρχαϊκό Eπος», αφού η σχέση των δύο κόσμων σε μια εποχή που οι ηρωικές αξίες συνδέονται με έναν δοξασμένο θάνατο στη μάχη, έχουν τη σημασία τους γιατί αυτές προσδιορίζουν και την καθημερινότητα μιας ολόκληρης κοινωνίας.
«Αν σκεφτεί κανείς ότι η Ιλιάδα είναι ένα έπος που αφορά μια εκστρατεία, καταλαβαίνετε ότι αυτό είναι πολύ επίκαιρο, αφού οι πόλεμοι είναι παντού γύρω μας. Αλλά και στην Οδύσσεια, που θεωρείται μεταπολεμικό έπος, υπάρχει κι εκεί το στοιχείο του κινδύνου, καθώς ο ήρωας κινδυνεύει κάθε τρεις και λίγο να πεθάνει», προσθέτει ο κ. Χριστόπουλος.
Αρχή από το σχολείο
Η «ταυτότητα» των Ομηριστών που συμμετέχουν στα συνέδρια θα πρέπει να αναζητηθεί και στα σχολικά χρόνια, όπου η πρώτη ανάγνωση των επών τους γοητεύει και δίνει το έναυσμα για περαιτέρω εξερεύνηση. Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Νάνσι Φέλσον και της Λόρα Σλάτκιν από τα πανεπιστήμια της Τζόρτζια και της Νέας Υόρκης, αντίστοιχα, που μελέτησαν την ταυτότητα της γυναίκας στην αρχαία εποχή, αλλά και του Ντάγκλας Φρέιμ από το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Χάρβαρντ, που ασχολήθηκε με την περίπτωση του Νέστορα, ενός ηλικιωμένου βασιλιά, που αν και λόγω ηλικίας δεν πολεμάει στην εκστρατεία, η συμβουλή του κατευθύνει τη ροή των πραγμάτων σε πολλά σημεία της Ιλιάδας.
Πεδίο συζήτησης και αναμφίβολα αντιπαράθεσης, υπήρξαν όμως στο πέρασμα των αιώνων και η «ιδιοκτησία» των δύο επών από τον Ομηρο, αλλά και το κατά πόσον η Ιθάκη του Ομήρου είναι η ίδια με τη σημερινή.
«Το ότι μοιάζει να είναι έργο ενός ποιητή κάθε έπος ξεχωριστά, σε αυτό φαίνεται να συμφωνούν οι περισσότεροι μελετητές, αλλά για το εάν αυτός είναι το ίδιο πρόσωπο, υπάρχει μικρότερη συναίνεση.
Το ομηρικό νησί
Οσο για το εάν η Ιθάκη του Ομήρου είναι η Ιθάκη που γνωρίζουμε σήμερα ή η Κεφαλονιά, δεν υπήρχε λόγος να αλλάξει το όνομα του νησιού ο ποιητής για κάτι που ήταν γνωστό. Oμως ασφαλώς υπήρχαν σχέσεις ανάμεσα σε αυτά τα δύο νησιά, καθώς τα πλοία της Κεφαλληνίας συμμετέχουν στην τρωική εκστρατεία υπό την ηγεσία του Οδυσσέα», προσθέτει ο κ. Χριστόπουλος.
Τρεις ομηριστές αναλύουν τα «πάντα επίκαιρα» έπη
Τρεις επιφανείς ομηριστές μιλούν στην «Κ» για τον Ομηρο και το έργο του:
«Είχα την τύχη να διδαχθώ αρχαία ελληνικά ως φοιτητής πανεπιστημίου και μέχρι το τέλος του τρίτου έτους στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ είχα διαβάσει, μεταξύ άλλων, και ολόκληρη την Οδύσσεια», διηγείται ο Ντάγκλας Φρέιμ, ερευνητής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Χάρβαρντ. «Αμέσως ερωτεύτηκα τον Ομηρο και έγραψα αργότερα και μια διπλωματική εργασία στο πλαίσιο του διδακτορικού μου πάνω στις κλασικές σπουδές. Αυτό που με εντυπωσιάζει περισσότερο σε ό,τι αφορά τον Ομηρο είναι ότι η ποίησή του παραμένει άμεση και απόμακρη ταυτόχρονα και τόσο εμείς σήμερα, όσο ακόμα και το πρωταρχικό κοινό του, έχουμε βιώσει αυτή τη διπλή προοπτική. Τα συναισθήματα που αναδύονται από την Ιλιάδα μάς αγγίζουν άμεσα, όπως στη σκηνή του αποχωρισμού του Εκτορα από την Ανδρομάχη ή στη σκηνή που ο Πρίαμος φέρνει στον Αχιλλέα τα λύτρα για να πάρει τη σορό του Εκτορα».
Τεράστιο προνόμιο
«Η επαφή μου με την ποίηση του Ομήρου αναμφίβολα άλλαξε τη ζωή μου», σημειώνει από την πλευρά του ο Ντέιβιντ Μπουβιέ, καθηγητής ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Λωζάννης. «Είναι σήμερα τεράστιο προνόμιο να μελετώ τα αρχαία ελληνικά και ακόμα μεγαλύτερο προνόμιο το να διδάσκω Ομηρο. Οσο για την Ιθάκη, είναι το νησί της επιστροφής και ένα μοναδικό μέρος στον κόσμο. Είναι αδύνατον για τον αναγνώστη της Οδύσσειας να επισκεφτεί το νησί και να μη μεταμορφωθεί ο ίδιος σε έναν σύγχρονο Οδυσσέα. Ενα ταξίδι που μας υπενθυμίζει ότι είμαστε αιώνια θνητοί, αφού και ο ίδιος ο ήρωας αρνήθηκε την αθανασία που του προσέφερε η Καλυψώ και επέλεξε να γυρίσει στην πατρίδα, αναγνωρίζοντας ότι η μοίρα ενός ανθρώπου δεν είναι να γίνει θεός αλλά να παραμείνει θνητός».
Τρεις χιλιετίες
Τα ομηρικά έπη αποτελούν ακόμη και σήμερα αντικείμενο μελέτης και αναζητήσεων, λέει ο Ετζιο Πέλιτζερ, ομότιμος καθηγητής ελληνικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Τεργέστης. Οπως εξηγεί, «το ενδιαφέρον που τα ομηρικά έπη έχουν “ξυπνήσει” κατά καιρούς και διεγείρουν ακόμη και σήμερα στους λάτρεις του ωραίου και των σπουδαίων λογοτεχνικών έργων, τα καθιστά πάντα επίκαιρα και τα κάνει να αντέχουν εδώ και τρεις χιλιετίες μεσογειακής ιστορίας για να καταλήξουν σήμερα ένα θέμα πάντοτε προς διερεύνηση, που δίνει το έναυσμα για μελέτη, λογοτεχνική και καλλιτεχνική επεξεργασία, το κίνητρο για γλωσσικές και φιλολογικές αναζητήσεις, αλλά και για την παραγωγή των χείριστων προϊόντων στα μέσα ενημέρωσης (κινηματογράφος, τηλεόραση, βιντεοπαιχνίδια). Τα έπη αυτά αναδεικνύουν τη δύναμη και την υπερηφάνεια του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας και γίνονται αποδεκτά με ενθουσιασμό από όλους τους πολίτες της Ευρώπης και γενικά τους άνδρες και τις γυναίκες που μιλούν αρχαία ελληνικά και λατινικά».
Το βιβλίο για την Πηνελόπη
Για τη Νάνσι Φέλσον επίτιμη καθηγήτρια κλασσικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Τζόρτζια «η πρώτη ανάγνωση των ομηρικών έπων στα αρχαία ελληνικά ήταν μεγάλη πρόκληση αλλά τελικά ανταμείφθηκε».
«Η Οδύσσεια έγινε "δικό μου κείμενο" και κατέληξα να γράψω ένα βιβλίο για την Πηνελόπη στο οποίο διερευνούσα τον τρόπο με τον οποίο οι πρωταγωνιστές αντιλαμβάνονται την κυρίαρχη γυναικεία ύπαρξη από τις αποφάσεις της οποίας εξαρτάται η κατάληξη που θα έχει ο Οδυσσέας. Η Οδύσσεια είναι ένα κείμενο που ένας δάσκαλος μπορεί να χρησιμοποιήσει για να βοηθήσει τους μαθητές του να επεξεργαστούν το ταξίδι της δικής τους ζωής.