Εικονογράφηση: Loukia Kattis
Ακούστε το άρθρο
«Είναι 11 το βράδυ και η 33χρονη Ελένη περνά το κατώφλι ενός Α.Τ. στο κέντρο της Αθήνας. Μισή ώρα πριν έχει λάβει ένα απειλητικό τηλεφώνημα από τον πρώην σύζυγό της, ο οποίος την προειδοποιεί ότι αν δεν δεχθεί να τον συναντήσει θα εισβάλει στο σπίτι της. Στην προσπάθειά της να τον ξεγελάσει του λέει ότι θα μεταβεί στο σημείο που της έχει υποδείξει, ωστόσο εκείνη τρέχει στο αστυνομικό τμήμα. Σύμφωνα με όσα καταγγέλλει, ο πρώην σύντροφός της είχε προβεί όσο ζούσαν κάτω από την ίδια στέγη σε βίαια ξεσπάσματα, τα οποία ενέτεινε η κατανάλωση αλκοόλ. Αυτός ήταν άλλωστε και ο λόγος που διέκοψε τον γάμο τους πριν από έξι μήνες. Εκτοτε την παρενοχλεί κατά διαστήματα, αλλά ειδικά τον τελευταίο μήνα οι οχλήσεις του έχουν γίνει πολύ πιο απειλητικές».
Πρόκειται για μια υπόθεση εργασίας παρόμοια με αυτές που κλήθηκαν να διαχειριστούν οι αστυνομικοί στο πλαίσιο της εκπαίδευσης Ariadne και Ariadne 2 που υλοποιήθηκε με ευρωπαϊκά κονδύλια από το Κέντρο Μελετών Ασφάλειας του υπουργείου Προστασίας του Πολίτη το χρονικό διάστημα 2015-2017 και 2017-2019 αντίστοιχα. Στόχος της εκπαίδευσης ήταν η υποστήριξη των στελεχών των νεοσυσταθέντων τότε γραφείων καταπολέμησης της ενδοοικογενειακής βίας της αστυνομίας και η καλλιέργεια μιας κουλτούρας διατομεακής συνεργασίας μεταξύ αστυνομικών αρχών και φορέων αρωγής και στήριξης γυναικών θυμάτων έμφυλης βίας.
«Οταν ένα θύμα δεν βρίσκει την ανταπόκριση που προσδοκά από την αστυνομία και άλλους φορείς, εκεί ξεκινάει η επαναθυματοποίηση, καθώς αντί για ασφάλεια νιώθει ντροπή, αμηχανία, ανασφάλεια και ενοχή γιατί πιστεύει ότι το ίδιο ευθύνεται για την κατάσταση»
«Κλειδί» η ενσυναίσθηση
Στο πλαίσιο αυτής οι συμμετέχοντες κλήθηκαν μεταξύ άλλων να σκεφτούν ποιες θα μπορούσαν να είναι οι ειδικές ανάγκες που έχει μια γυναίκα-θύμα συζυγικής ή συντροφικής βίας και ποιες οι προσδοκίες της από την αστυνομία. Ζητήθηκε ακόμα να αποκτήσουν αυτοεπίγνωση των μηνυμάτων που ενδεχομένως εκπέμπουν εξωλεκτικά αλλά και να βάλουν τον εαυτό τους στη θέση του θύματος: να σκεφτούν τι μπορεί να χρειαζόταν μια ημέρα, μία εβδομάδα και έναν μήνα μετά το βίαιο περιστατικό. Αλλωστε η ενσυναίσθηση, σε συνδυασμό με τους λεπτούς χειρισμούς, την ενεργητική ακρόαση και τον σεβασμό είναι ανάμεσα στα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά που θα πρέπει να επιδείξουν οι υπάλληλοι της αστυνομίας, όταν έχουν απέναντί τους ένα θύμα ενδοοικογενειακής βίας.
Οπως εξηγεί στην «Κ» η κ. Βίκυ Καραχάλιου, υποδιευθύντρια νοσηλευτικής υπηρεσίας στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής, υποψήφια διδάκτωρ της ιατρικής σχολής Αθηνών στον τομέα της ψυχιατροδικαστικής και εκπαιδεύτρια, ερευνήτρια και μία εκ των συγγραφέων του εκπαιδευτικού υλικού στο πρόγραμμα Ariadne, «όταν ένα θύμα δεν βρίσκει την ανταπόκριση που προσδοκά από την αστυνομία και άλλους φορείς, εκεί ξεκινάει η επαναθυματοποίηση, καθώς αντί για ασφάλεια νιώθει ντροπή, αμηχανία, ανασφάλεια και ενοχή γιατί πιστεύει ότι το ίδιο ευθύνεται για την κατάσταση».
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα μελετών, στα αστυνομικά τμήματα παγκοσμίως καταγράφονται τρεις συνήθεις μορφές δευτερογενούς θυματοποίησης, η οποία μπορεί να είναι αποτέλεσμα της μη ετοιμότητας των επαγγελματιών της δημόσιας ασφάλειας, της έλλειψης φυσικής δομής και πόρων των αστυνομικών τμημάτων για τη φροντίδα των θυμάτων αλλά και της δικονομικής δομής που ακολουθείται από την αστυνομική πρακτική κατά την προδικαστική φάση της ποινικής δίωξης.
Στο πλαίσιο υλοποίησης των δύο αυτών προγραμμάτων η κ. Καραχάλιου είχε εκπαιδεύσει με την ομάδα των συναδέλφων της συνολικά περίπου 300 αστυνομικούς σε Αθήνα, Λάρισα, Γιάννενα και Θεσσαλονίκη. Το εκπαιδευτικό υλικό περιελάμβανε και μια λίστα με όλα όσα θα έπρεπε ή δεν θα έπρεπε να κάνουν κατά την επικοινωνία τους με μία γυναίκα θύμα ενδοοικογενειακής βίας.
Τα “do’s” και “don’ts” στην επικοινωνία
Δίνοντας μια εικόνα από τα “do’s” και “don’ts” η κ. Καραχάλιου εξηγεί ότι «καταρχάς η γυναίκα/θύμα θα πρέπει να αισθανθεί ασφαλής. Μάλιστα είναι προτιμότερο εάν υπάρχει διαθέσιμη γυναίκα υπάλληλος να αναλάβει εκείνη το θύμα. Θα πρέπει επίσης να διατηρηθεί μια άνετη σωματική απόσταση με το θύμα περίπου 1,5 μέτρο δείχνοντας έτσι σεβασμό στον προσωπικό του χώρο και να ενημερωθεί το θύμα για την ισχύουσα νομοθεσία και για τα δικαιώματά του. Η ενεργητική ακρόαση είναι επίσης σημαντική και ο υπάλληλος οφείλει να έχει μέτριο ή χαμηλό τόνο φωνής, να ενθαρρύνει το θύμα να συνεχίσει, κάνοντας σχόλια όπως “σας ακούω”, “συνεχίστε” κ.τ.λ., να πληροφορεί το θύμα για την ύπαρξη υποστηρικτικών υπηρεσιών και να του υπενθυμίσει ότι ακόμη κι αν αποφασίσει να μην καταγγείλει τον δράστη αυτός είναι εκεί για να παρέχει τις υπηρεσίες του».
Καταρχάς δεν λες “δεν είμαστε ταξί”. Ρωτάς να μάθεις περισσότερα πράγματα ώστε να αξιολογήσεις τον κίνδυνο. Θα μπορούσε να πει: «Οπλοφορεί;», «Θεωρείτε ότι θα μπορούσε να σας κάνει κακό, να σας επιτεθεί;»
Τι να κάνετε
Η γυναίκα/θύμα πρέπει να αισθανθεί ασφαλήςΣυνομιλήστε με το θύμα σε ένα ήσυχο μέροςΗ φωνή σας να έχει μέτριο ή χαμηλό τόνο, να είναι ήρεμη και φιλικήΕχετε μια ελαφριά κλίση του σώματος προς τα μπρος σε μια άνετη και ήρεμη στάσηΑναγνωρίστε τα ισχυρά συναισθήματα που αντιλαμβάνεστε ότι έχει το θύμα π.χ. φόβο, θυμό, απόγνωση
Απαγορευτική είναι σύμφωνα με την κ. Καραχάλιου η έκθεση του θύματος σε χώρους με πολλούς εξωτερικούς περισπασμούς, η έναρξη της επικοινωνίας υπό συνθήκες άγχους, η χρήση φράσεων όπως «γιατί ήρθες εδώ;» και «γιατί σε χτύπησε;». Σ’ αυτές τις περιπτώσεις το θύμα μπαίνει σε θέση άμυνας, η επίμονη βλεμματική επαφή μπορεί να εκληφθεί ως απειλητική από τη γυναίκα πιέζοντας το θύμα να πάρει άμεσα μια απόφαση.
Η κρίσιμη εκτίμηση των παραγόντων κινδύνου
Στη διαχείριση των περιστατικών αυτών ιδιαίτερα κρίσιμη είναι και η εκτίμηση των παραγόντων κινδύνου, κάτι που, όπως λέει η κ. Καραχάλιου, δεν έγινε στην υπόθεση της Κυριακής Γρίβα, σύμφωνα με όσα έχουν γίνει γνωστά για την υπόθεση.
«Η προσέγγιση του ανθρώπου που μίλησε στο τηλέφωνο δεν ήταν η ενδεδειγμένη. Η εκπαίδευση είναι διαφορετική και οι ερωτήσεις θα έπρεπε να είναι διαφορετικές. Δεν λες “δεν είμαστε ταξί”, ρωτάς να μάθεις περισσότερα πράγματα ώστε να αξιολογήσεις τον κίνδυνο. Θα μπορούσε να ρωτήσει: “Οπλοφορεί;”, “Θεωρείτε ότι μπορεί να σας κάνει κακό, να σας επιτεθεί;”, “Είναι χρήστης ουσιών;”. Οταν έχουμε προηγούμενο χρήσης ουσιών ή αλκοόλ, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία αυτό είναι παράγοντας υψηλού κινδύνου. Ελέγχουμε πάντα πόσες φορές έχει επαναληφθεί αυτό, ποιες ακριβώς είναι οι απειλές που έχει εκτοξεύσει. Θα πρέπει να υπάρχει ένα πλαίσιο με πέντε ερωτήσεις που αξιολογούν τον κίνδυνο απευθείας», εξηγεί η κ. Καραχάλιου. Αυτό το πλαίσιο ερωτήσεων θα έπρεπε να είχε γίνει αρχικά και στο αστυνομικό τμήμα, εξηγεί η κ. Καραχάλιου.
Τι ΔΕΝ πρέπει να κάνετε
Μην εκθέτετε το θύμα σε χώρους που υπάρχουν πολλοί εξωτερικοί περισπασμοίΜη διακόπτετε το θύμα πριν ολοκληρώσει, μην κρίνετε και μη σχολιάζετε τα λεγόμενά τουΜην κάνετε κινήσεις που φανερώνουν έλλειψη προσοχής και αδιαφορίαΜην κάνετε χρήση εξειδικευμένων όρων που μπορεί είτε να μην είναι κατανοητοί ή να φανερώνουν τάση αλαζονείαςΑποφύγετε την έκφραση «καταλαβαίνω πώς νιώθεις» όταν θέλετε να αναφερθείτε στα συναισθήματα του θύματος
Μεταξύ των προβλημάτων που τόσο οι ίδιοι οι αστυνομικοί είχαν αναφέρει κατά την εκπαίδευση αλλά και που η ίδια είχε διακρίνει, ήταν η υποστελέχωση της αστυνομίας, η έλλειψη καθολικής εκπαίδευσης, οι λιγοστές θέσεις στις δομές φιλοξενίας και οι περιορισμένες ώρες λειτουργίας των συμβουλευτικών σταθμών, καθώς δεν είναι ανοιχτοί σε 24ωρη βάση ώστε να υπάρχει η διασύνδεση με την αστυνομία.
«Η ΕΛ.ΑΣ. εκτός από την εν λόγω εκπαίδευση του αστυνομικού προσωπικού μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων είχε υλοποιήσει και άλλες εσωτερικές εκπαιδεύσεις.
Η πλειονότητα των συμμετεχόντων ήταν ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένοι στο θέμα της ενδοοικογενειακής βίας, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εκπαίδευση και επαγγελματικό ζήλο για την αποτελεσματική διαχείριση των περιστατικών αυτών. Πολλοί μάλιστα ανέφεραν ότι μέχρι να επιλυθεί το πρόβλημα φιλοξενίας του θύματος στις προαναφερόμενες δομές, με δικά τους χρήματα κάλυπταν τη σίτιση και τη στέγαση (π.χ. διαμονή σε ξενοδοχείο) των θυμάτων. Ωστόσο, κατά τη διεξαγωγή των βιωματικών εργαστηρίων ανέφεραν δυσκολίες που συναντούσαν κατά την άσκηση των καθηκόντων τους, όπως η έλλειψη διαθεσιμότητας θέσεων στους ξενώνες κακοποιημένων γυναικών», προσθέτει η κ. Καραχάλιου.
Διευκρινίζει ωστόσο πως «το γεγονός ότι μπορεί να ήρθε κάποιος από ένα αστυνομικό τμήμα, να εκπαιδεύτηκε, να μπήκε σε μια κουλτούρα και να απέκτησε περισσότερο επαγγελματισμό, δεν σημαίνει ότι μπορούσε να μεταφέρει την κουλτούρα σε όλη την υπηρεσία».
Η ίδια επισημαίνει επίσης την ανάγκη εκπαίδευσης του συνόλου των αστυνομικών όσο και της συχνής επανεκπαίδευσής τους.
Το γεγονός ότι μπορεί να ήρθε κάποιος από ένα αστυνομικό τμήμα, να εκπαιδεύτηκε, να μπήκε σε μια κουλτούρα και να απέκτησε περισσότερο επαγγελματισμό, δεν σημαίνει ότι μπορούσε να μεταφέρει την κουλτούρα σε όλη την υπηρεσία
«Η αστυνομία βάσει της ισχύουσας νομοθεσίας, όταν πηγαίνει ένα θύμα ενδοοικογενειακής βίας και διαπιστώσει ότι υπάρχουν στοιχεία κακοποίησης, θα πρέπει αυτεπάγγελτα να κάνει μήνυση. Σαφώς είναι ευκολότερο να ασκήσει αυτεπάγγελτη μήνυση όταν υπάρχουν ορατά σημάδια σωματικής βίας και πιο δύσκολο να τεκμηριώσουν τα άλλα είδη ενδοοικογενειακής βίας όπως για παράδειγμα την ψυχολογική βία. Για αυτό και πολλοί αστυνομικοί ζητούσαν να υπάρχουν στα αστυνομικά τμήματα ειδικοί ψυχικής υγείας. Σε κάθε περίπτωση η νομοθεσία ορίζει τις περιπτώσεις που διώκονται αυτεπάγγελτα και οι αστυνομικοί είναι γνώστες αυτών.
Σε αντίστοιχες περιπτώσεις θα έπρεπε να υπάρχουν καταγεγραμμένες διαδικασίες/συγκεκριμένο πρωτόκολλο για το τι πρέπει να γίνει, όταν δεν έχουμε μεν σωματική βλάβη, το θύμα όμως λέει ότι κινδυνεύει, ότι την παρακολουθεί. Οπότε συνυπολογίζεις και τους παράγοντες κινδύνου, π.χ. χρήση ουσιών, που αυξάνουν πολύ τον κίνδυνο και οφείλουν να προβούν στις αντίστοιχες ενέργειες που αποσκοπούν στην προστασία του θύματος», λέει η κ. Καραχάλιου.
«Σύμφωνα με τα έως τώρα στοιχεία της δημοσιότητας και με κάθε επιφύλαξη γιατί δεν γνωρίζω το περιεχόμενο της καταγγελίας του θύματος, θεωρώ ότι το λάθος έγινε επειδή δεν αξιολογήθηκε ότι βρισκόταν σε τόσο μεγάλο κίνδυνο. Οταν όμως ένα θύμα καταφεύγει στην αστυνομία, η αστυνομία οφείλει να αξιολογήσει ορθά τους παράγοντες κινδύνου που απειλούν τη ζωή του και να το προστατεύσει», καταλήγει η κ. Καραχάλιου.
Πηγή στοιχείων πίνακα: Κέντρο Μελετών Ασφάλειας, Πρακτικός Αστυνομικός Οδηγός Ariadne: «Ανάπτυξη και υποστήριξη διατομεακών διαδικασιών αστυνομικής αναφοράς για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας κατά των γυναικών». JUST/2015/RDAP/AG/MULT/9858