Το απόγευμα της Δευτέρας έβαλα να δω στο γραφείο την ταινία «Η πιο μεγάλη ώρα» («These are my hours»), που θα προβληθεί σε παγκόσμια πρώτη την Κυριακή 4 Μαρτίου στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης, ενόψει συνέντευξης με τον δημιουργό της, τον Αμερικανό Σκοτ Κίρσενμπαουμ. Το φιλμ καταγράφει από την αρχή ώς το τέλος όλη τη συναρπαστική, μεγαλειώδη, αλλά και μυστηριακή διαδικασία ενός φυσικού τοκετού. Είναι το πρώτο ντοκιμαντέρ που γυρίστηκε εξ ολοκλήρου κατά τη διάρκεια μιας γέννας και κυρίως το πρώτο που γυρίστηκε από τη «σκοπιά» της επιτόκου. Πρωταγωνίστρια είναι η Εμιλι, μαία στο επάγγελμα, η οποία έχει αποφασίσει να γεννήσει στο σπίτι. Η κάμερα την ακολουθεί από την πρώτη στιγμή που την πιάνουν οι πόνοι, τα ξημερώματα ενός κρύου πρωινού του Δεκεμβρίου – ένα πραγματικό κινηματογραφικό επίτευγμα για το οποίο ανυπομονούσα να συζητήσω με τον Κίρσενμπαουμ. Ομως, λίγο μετά το δεκάλεπτο, ένα πλάνο με έκανε να πατήσω το pause και να κοιτάω την οθόνη με γουρλωμένα μάτια. Η κάμερα είχε απομακρυνθεί από την Εμιλι που βρισκόταν στο σαλόνι αλλάζοντας στάσεις προσπαθώντας να αντιμετωπίσει τον πόνο των συσπάσεων και είχε αποκαλύψει τη φιγούρα μιας άλλης γυναίκας που καθόταν σε μια πολυθρόνα και έπλεκε. Στο voice over η Εμιλι εξηγεί ότι πρόκειται για τη μητέρα της, τη συγκινητική στιγμή που συνειδητοποιεί την εναλλαγή των ρόλων: από το να είναι εκείνη η «μαμά», αφήνει τον χώρο και τον χρόνο στην κόρη της να γίνει μητέρα. Ομως, δεν ήταν αυτός ο λόγος που σάστισα βλέποντας τη σκηνή.
Ο Αμερικανός σκηνοθέτης Σκοτ Κίρσενμπαουμ.
Η σύμπτωση
Δύο μέρες νωρίτερα, εντελώς τυχαία, είχα πάρει συνέντευξη από τον Μισέλ Οντάν, τον διάσημο Γάλλο μαιευτήρα και πατριάρχη του φυσικού τοκετού, που είχε βρεθεί στην Αθήνα για να συμμετάσχει σε ένα συνέδριο. «Ποιες είναι λοιπόν οι ιδανικές συνθήκες για να γεννήσει μια γυναίκα;» τον είχα ρωτήσει σε κάποιο σημείο της κουβέντας μας. «Σε ένα μικρό δωμάτιο, γιατί αυτό εξασφαλίζει την ιδιωτικότητα και δημιουργεί αίσθημα ασφάλειας στη γυναίκα, το οποίο να είναι σκοτεινό γιατί τα δυνατά φώτα ενεργοποιούν τη λειτουργία του νεοφλοιού και ζεστό γιατί έτσι πέφτουν τα επίπεδα της αδρεναλίνης στον οργανισμό, χωρίς κανέναν γύρω, εκτός από μια έμπειρη μαία που θα κάθεται σε μια γωνία και θα… πλέκει». Ο γνωστός γιατρός είπε το τελευταίο χαριτολογώντας, για να δώσει έμφαση στην ελάχιστη παρέμβαση που απαιτεί ο φυσικός τοκετός, ωστόσο πρόσθεσε: «Πάντως, η επαναληπτική κίνηση του πλεξίματος μειώνει και αυτή την αδρεναλίνη. Αν μία μαία είναι φουλ στην αδρεναλίνη γιατί κρυώνει ή φοβάται, αυτό θα επηρεάσει και τη γυναίκα στον τοκετό».
Διηγήθηκα το περιστατικό στον Σκοτ Κίρσενμπαουμ, τον νεαρό κινηματογραφιστή από το Ασβιλ της Βόρειας Καρολίνας, όταν επιτέλους συναντηθήκαμε στο καφέ του Μουσείου της Ακρόπολης, λίγο αφότου έφτασε στην Αθήνα και λίγο προτού αναχωρήσει για το φεστιβάλ. «Είναι απίστευτο ότι μίλησες με τον Οντάν! Είναι ο ήρωας της Εμιλι, αλλά και των περισσότερων μαιών που έχω γνωρίσει», είπε. «Ολο αυτό που σου είπε ο γιατρός ταιριάζει με τον τρόπο που περιγράφει η Εμιλι την εμπειρία του τοκετού. Παρομοιάζει το σπίτι την ώρα εκείνη σαν μια “σπηλιά” στην οποία βρίσκεται μεν μόνη της, αλλά έχοντας γύρω σε διακριτικούς ρόλους ανθρώπους που εμπιστεύεται και τη βοηθούν ψυχολογικά, τη μητέρα της, την καλύτερή της φίλη, τη μαία, τον άντρα της».
Η ιδέα
Η ιδέα για το ντοκιμαντέρ προέκυψε όταν μια φίλη του διηγήθηκε στον Σκοτ την ιστορία του δικού της τοκετού. «Αμέσως σκέφτηκα, πώς είναι δυνατόν να μην έχει γυριστεί μια ταινία γι’ αυτό; Εως τότε δεν είχα ιδέα για το θέμα, δεν έχω γίνει πατέρας, ούτε είχα δει κάτι σχετικό. Διαπίστωσα ότι υπάρχει μεγάλη άγνοια γύρω από τον τοκετό. Οταν είπα ότι θα ήθελα να κάνω μια ταινία γι’ αυτό, πολλοί –άνδρες– με κορόιδεψαν. “Θα βάλεις go pro στο κεφάλι του μωρού;”. Το YouTube είναι γεμάτο πορνό αλλά όχι βίντεο από τοκετούς. Και όσα υπάρχουν έχουν προειδοποίηση “προσοχή, σκληρές εικόνες”. Ακόμη και οι κινηματογραφικές ταινίες καταγράφουν αυτές τις σκηνές συνήθως με δραματικούς τόνους, ενισχύοντας τον φόβο και το πέπλο μυστηρίου γύρω από τον τοκετό. Δεν είναι δίκαιο για τις γυναίκες».
Προκειμένου να προετοιμαστεί για το εγχείρημα και να μάθει όλα όσα χρειαζόταν για το θέμα, ο Σκοτ Κίρσενμπαουμ παρακολούθησε ειδική σχολή και πήρε πιστοποίηση «βοηθού μητρότητας». Η «doula» όπως είναι ο όρος στις ΗΠΑ (από την ελληνική λέξη), είναι ο άνθρωπος που παρέχει σωματική, συναισθηματική και ενημερωτική υποστήριξη στη μητέρα πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τον τοκετό. «Ημασταν 24 γυναίκες στην τάξη και εγώ», λέει γελώντας. «Με φώναζαν dude-la» (σ.σ. dude είναι ο άνδρας, ο τύπος).
Το ντοκιμαντέρ «These are my hours» είναι το πρώτο που γυρίστηκε εξ ολοκλήρου κατά τη διάρκεια μιας γέννας και κυρίως το πρώτο που γυρίστηκε από τη «σκοπιά» της επιτόκου.
Η στιγμή
Καλά όλα αυτά, αλλά πώς προετοιμάζεσαι για το γύρισμα ενός τοκετού που μπορεί να ξεκινήσει κυριολεκτικά ανά πάσα στιγμή; «Τεχνικά η ταινία ήταν πράγματι ένα στοίχημα. Εκείνες τις ημέρες, εγώ κοιμόμουν στο σπίτι της Εμιλι, στον επάνω όροφο, ώστε να μπορούν να με ειδοποιήσουν γρήγορα. Το συνεργείο είχε εγκατασταθεί σε ένα airbnb λιγότερο από ένα μίλι μακριά. Εκείνο το βράδυ, ο άνδρας της με ξύπνησε στις 2.45 π.μ. και σε λιγότερα από δέκα λεπτά το συνεργείο ήταν εκεί και τραβούσε». Τα είχαν στήσει όλα από πριν, όπως μια ειδική κατασκευή στο ταβάνι ώστε ο διευθυντής φωτογραφίας να κινεί την κάμερα στον χώρο χωρίς να ενοχλεί την Εμιλι αλλά και να έχει «πρόσβαση» σε όλη τη δράση. «Είχαμε κάνει πολλές φορές εξάσκηση, αλλά καταλαβαίνω ότι είναι μια ταινία που το 99% των κινηματογραφιστών δεν θα ήθελε να γυρίσει. Για μένα όμως ήταν η απόλυτη πρόκληση. Πολλοί με είπαν τρελό, τι θα γινόταν αν κάτι πήγαινε στραβά; Αν το συνεργείο δεν ήταν στο σημείο που έπρεπε ακριβώς τη στιγμή που έπρεπε;». Αυτή η αγωνία περνά και στον θεατή. Σε σημεία το φιλμ έχει στοιχεία θρίλερ, βρίσκεσαι να αναρωτιέσαι αν τελικά θα πάνε όλα καλά.
Ο στόχος
Ο Κίρσενμπαουμ, πάντως, διευκρινίζει ότι η ταινία του δεν έχει στόχο την προώθηση του φυσικού τοκετού ή του τοκετού στο σπίτι. «Ο μόνος μου στόχος με αυτή την ταινία ήταν να πω ότι η εμπειρία τοκετού μιας γυναίκας, όπου κι αν γίνεται αυτός, στο σπίτι ή στο νοσοκομείο, είτε είναι φυσικός είτε με ιατρική υποβοήθηση, είναι κάτι που απαιτεί σεβασμό. Οι γυναίκες πρέπει να έχουν τον έλεγχο της εμπειρίας τους, να γνωρίζουν τις επιλογές που έχουν σε κάθε βήμα, να έχουν τον χώρο τους και τον χρόνο τους. Είναι μια διακήρυξη για την ενδυνάμωση των γυναικών. Είναι οι δικές τους ώρες, η δική τους γέννα, το σώμα τους, οι επιλογές τους».
«Να καταλάβουμε τι κάνει τη γέννα ιδιαίτερη και τι τη δυσχεραίνει»
«Αντιλαμβανόμαστε τον ρόλο του ανθρώπινου παράγοντα στο κλίμα, στο περιβάλλον, στους ωκεανούς. Γιατί όχι και στον τρόπο που ερχόμαστε στον κόσμο; Οι συνθήκες υπό τις οποίες γεννιόμαστε είναι κάτι που θα έπρεπε να απασχολεί όχι μόνο τους γιατρούς ή τις μαίες, αλλά όλους όσοι ενδιαφέρονται για το μέλλον της ανθρωπότητας». Ο Μισέλ Οντάν, στα 87 του σήμερα, πρωτομπήκε σε μαιευτήριο στο Παρίσι το 1953, πάνω από μισό αιώνα πριν. Ηταν ο πρώτος που μίλησε για τις επιπτώσεις της «ιατρικοποίησης» του τοκετού, που επινόησε την έννοια των δωματίων τοκετού «σαν το σπίτι» και του τοκετού στο νερό, τα οποία έχουν υιοθετήσει σήμερα τα περισσότερα μαιευτήρια στον κόσμο. Θεωρείται ο πατριάρχης του φυσικού τοκετού χωρίς ιατρική παρέμβαση, όπως χρήση φαρμάκων για επιτάχυνση της διαδικασίας, σπάσιμο των νερών κ.ο.κ., στον οποίο η γυναίκα αφήνεται να γεννήσει με τους δικούς της ρυθμούς. Με τα τελευταία του βιβλία, ωστόσο, έχει εξοργίσει μέρος της ιατρικής κοινότητας, καθώς λαμβάνει κάποιες αμφιλεγόμενες θέσεις, όπως ότι η άκριτη χρήση της ιατρικής τεχνολογίας, όπως οι αλλεπάλληλες καισαρικές τομές, ενδεχομένως ευθύνονται για την αύξηση των αναπτυξιακών διαταραχών, φτάνοντας να ισχυριστεί ότι το ανθρώπινο γένος κινδυνεύει από εξελικτική σκοπιά.
Ο μαιευτήρας Μισέλ Οντάν.
Ο ίδιος, πάντως, μιλώντας στην «Κ» στο περιθώριο της διημερίδας που διοργάνωσαν προ ημερών στο δημαρχείο Αμαρουσίου η Ελληνική Ψυχοπροφυλακτική Εταιρεία, το σωματείο προώθησης φυσικού τοκετού Ευτοκία και το σωματείο Σπίτι Θηλασμού, επιμένει ότι απλώς θέτει ερωτήματα. Οπως λέει, για παράδειγμα, ένα από τα όργανα που κάνουν την ανθρώπινη γέννα ξεχωριστή είναι ο πλακούντας, που μεταφέρει μητρικά αντισώματα στο έμβρυο. «Οταν ένα μωρό γεννιέται έχει τα ίδια αντισώματα με τη μητέρα. Ο ανθρώπινος οργανισμός από τα πρώτα λεπτά “εκπαιδεύεται” από τα μικρόβια που καταλαμβάνουν την περιοχή. Πριν από έναν αιώνα γεννιόνταν σε ένα περιβάλλον με πολλούς παθογόνους παράγοντες. Σήμερα δεν υπάρχει αυτή η ποικιλία. Υπάρχει έλλειψη γνώριμων μικροβίων, άρα το σώμα δεν εκπαιδεύεται με τον ίδιο τρόπο όπως σε άλλες περιόδους της Ιστορίας. Θεωρητικά λοιπόν, δεδομένου ότι τα μωρά στερούνται αυτής της μικροβιακής ποικιλίας, υπάρχουν μεγαλύτερες πιθανότητες απορρύθμισης του ανθρώπινου συστήματος, όπως η εμφάνιση αλλεργιών. Περιμένουμε μια νέα γενιά επιδημιολογικών μελετών που θα ξεκαθαρίσουν αν η έξαρση ορισμένων ασθενειών όπως ο διαβήτης τύπου 1, οι αλλεργίες, το άσθμα, σχετίζονται με αυτή τη στέρηση στη γέννα. Χρειαζόμαστε αυτές τις έρευνες. Μέχρι τώρα δεν είχαμε αντιληφθεί τη σημασία αυτών των θεμάτων».
Εκτός από τον πλακούντα, ο Οντάν έχει αφιερωθεί και στη μελέτη ενός άλλου οργάνου που μας ξεχωρίζει στο ζωικό βασίλειο, τον εγκέφαλο. «Συγκρινόμενος με αυτόν της οικογένειας των χιμπατζήδων αλλά και των υπόλοιπων θηλαστικών, ο ανθρώπινος εγκέφαλος και ιδιαίτερα ο νεοφλοιός είναι εξαιρετικά ανεπτυγμένος. Εως τώρα εκλαμβάναμε τον εγκέφαλο ως εργαλείο. Σήμερα γνωρίζουμε ότι σε μερικές περιπτώσεις ο νεοφλοιός δεν συμπεριφέρεται ως εργαλείο αλλά ότι αντίθετα η δραστηριότητά του μπορεί να δυσχεράνει κάποιες φυσιολογικές διεργασίες». Σε απλά λόγια, η πολλή σκέψη δεν βοηθά κάποιες φυσικές λειτουργίες. Φέρνει ως παράδειγμα το γεγονός ότι ο άνθρωπος χάνει τη δυνατότητα να κολυμπά στο νερό μετά τους πρώτους μήνες ζωής, ακριβώς λόγω αυτής της αναχαίτισης από τον εγκέφαλο. «Αν ένα ζευγάρι κάνει έρωτα και η γυναίκα ρωτήσει τον άνδρα τι θα ήθελε να φάει για βράδυ, αυτό θα επηρεάσει την εξέλιξη της ερωτικής πράξης. Η φυσιολογία του τοκετού λοιπόν επίσης εμποδίζεται από τη δραστηριότητα του νεοφλοιού». Οπως λέει, αυτό εξηγεί το γιατί μια γυναίκα που δεν την ξεχωρίζει κάτι βιολογικά ή φυσιολογικά, γεννά πολύ εύκολα και μια άλλη το παλεύει για ώρες. «Η φύση έχει βρει τη λύση, μειώνοντας τη δραστηριότητα του νεοφλοιού κατά τη διάρκεια του τοκετού. Ο τοκετός δεν είναι δουλειά του εγκεφάλου. Η γυναίκα όταν γεννάει ξεχνάει τι διάβασε, πώς είναι, δεν τη νοιάζει πώς συμπεριφέρεται, παίρνει πρωτόγονες στάσεις. Ολα αυτά δείχνουν ότι μειώνεται η εγκεφαλική δραστηριότητα. Μελετώντας αυτή τη λύση που έχει δώσει η φύση μπορούμε να καταλάβουμε ποιες είναι οι ανάγκες της γυναίκας που γεννάει. Είναι η προστασία της από παράγοντες που αναστέλλουν αυτή τη διαδικασία». Τα δυνατά φώτα στην αίθουσα τοκετού για παράδειγμα δεν βοηθούν, το να νιώθει ότι την παρατηρούν, να αισθάνεται απειλή ή κίνδυνο. «Πρέπει να καταλάβουμε τι κάνει την ανθρώπινη γέννα ιδιαίτερη και τι τη δυσχεραίνει από τότε που ο τοκετός ιατρικοποιήθηκε».