ROBERT STREIBEL
Απρίλιος στο Στάιν
μτφρ.: Μαριάννα Χάλαρη
εκδ. Αλφειός, σελ. 365
Ιστορία και λογοτεχνία. Ταμπού και αλήθειες. Σπίρτα στο σκοτάδι, που φωτίζουν την αλήθεια για όσο κρατά η φλόγα στο ξυλάκι. Ερευνες και σκέψεις. Τα όρια του ιστορικού τεκμηρίου και εκείνα της προσωπικής εμπλοκής. Πού σταματάει και πού τελειώνει η ιστορική πραγματικότητα. Από πού ξεκινάει η μυθιστορία; Ολα αυτά σκεφτόμουν καθώς διάβαζα ένα από εκείνα τα μυθιστορήματα που πυροδοτούν αναψηλάφηση της Ιστορίας, των παραδεδομένων αληθειών (με ή χωρίς εισαγωγικά), διατηρώντας αμείωτο το αφηγηματικό ενδιαφέρον.
Το «Απρίλιος στο Στάιν» είναι ένα μυθιστόρημα για το οποίο ο Ρόμπερτ Στράιμπελ έκανε χρόνια ερευνών σε πηγές και σε προφορικές μαρτυρίες. Ο Αυστριακός ιστορικός, που κατάγεται από το Κρεμς, την πόλη που φιλοξενούσε αυτήν τη φυλακή, το Στάιν, της «Επαρχίας της Αυστρίας», όταν τελούσε υπό την κατοχή των ναζιστικών στρατευμάτων, προσπάθησε και κατάφερε να συγκεντρώσει υλικό για την 6η Απριλίου 1945, όταν οι πύλες της φυλακής άνοιξαν και οι κρατούμενοι απελευθερώθηκαν. Εκεί αρχίζει το βαθύ «σκάλισμα» της παράδοξης ιστορίας: ο ντόπιος πληθυσμός, σε συνεργασία με τα εναπομείναντα Ες Ες και τη Βέρμαχτ, δολοφονούν πολιτικούς κρατουμένους της φυλακής του Στάιν, όταν εκείνοι οδεύουν προς την ελευθερία, σε «μία σφαγή άνευ προηγουμένου». Μεταξύ των νεκρών, αρκετοί Ελληνες, που βρέθηκαν ως πολιτικοί εκτοπισμένοι από την κατεχόμενη Ελλάδα.
Ο Ρόμπερτ Στράιμπελ, στο πλαίσιο της, θα λέγαμε, ακτιβιστικής ιστορικής έρευνάς του για την πόλη καταγωγής του, διοργάνωσε το 1997, μεταξύ άλλων, μία εκδήλωση μνήμης για τα θύματα εκείνου του «μαύρου Απριλίου». Ανάμεσα στις δράσεις του, ξεχώρισε η ανάγνωση των ονομάτων των θυμάτων από έναν Ελληνα, τον Γεράσιμο Γαρνέλη,«ο οποίος είχε σταλεί το 1944 στο Κρεμς λόγω της αντιστασιακής του δράσης στην Ελλάδα, είχε επιζήσει από τη σφαγή της 6ης Απριλίου τραυματισμένος ανάμεσα σε νεκρούς, πάνω σε έναν σωρό από πτώματα, και ζούσε πλέον μόνιμα στο Κρεμς». Ο Γεράσιμος Γαρνέλης έδωσε το όνομά του στον δρόμο που συνδέει τη φυλακή του Στάιν με την κεντρική οδό της περιοχής, έπειτα από πρόταση του Στράιμπελ. Από ένα νεύμα της τύχης, ένας Ελληνας μηχανικός ονόματι Αχιλλέας βρέθηκε στο Κρεμς, είδε το όνομα της οδού, επικοινώνησε με τον συγγραφέα, έμαθε την ιστορία της φυλακής και τη «φιλοξενία» περισσοτέρων από 300 Ελλήνων κρατουμένων και κατόπιν απευθύνθηκε στην εκδόσεις Αλφειός.
Αυτό το νεύμα της τύχης έφερε στα ελληνικά αυτό το ανατριχιαστικό μυθιστόρημα. Ο «Απρίλιος στο Στάιν» είναι μία ανασύσταση της ζωής στη φυλακή τους τελευταίους τρεις μήνες προ της απελευθέρωσης και της συνακόλουθης τραγικής σφαγής των κρατουμένων, που διψούσαν για ελευθερία και επιστροφή στην πατρίδα τους. Στις σελίδες του βιβλίου, μαθαίνουμε τις ισορροπίες και την καθημερινότητα των κρατουμένων, που έφθασαν εκεί από δεκάδες σημεία των υπό ναζιστική κατοχή χωρών, για τους Εβραίους και τους αντιστασιακούς, για τη συμπεριφορά των δεσμοφυλάκων και τον ρόλο των διευθυντών, του επίσημου και του κρυφού, τις απόπειρες απόδρασης, τα στρατοδικεία και τους σωρούς με τα πτώματα, τον τρόπο που έβλεπες στα μάτια των απελευθέρων την ελπίδα ότι έφθασε η πολυπόθητη στιγμή, την ανάγκη τους, καθ’ όλη τη διάρκεια της κράτησής τους, να επικοινωνούν με τον έξω κόσμο, με επιστολές ή με το σφύριγμα ενός σκοπού από τα χείλη φίλων τους που περπατούσαν δειλά απ’ έξω… Η συγκινητική –και ταυτόχρονα ανατριχιαστική– εξιστόρηση αυτών των τελευταίων μηνών μετατρέπει τον «Απρίλιο στο Στάιν» σε ένα μυθιστόρημα που σκεπάζεται από το μαύρο της δολοφονικής μανίας και από το λευκό της επιθυμίας για επιβίωση – και της συνακόλουθης επιθυμίας, εκ μέρους του Στράιμπελ, να μιλήσει για τα ταμπού των μικροϊστοριών που συνθέτουν τη μεγάλη ιστορική εικόνα.
Είναι τύχη αυτά τα κείμενα να φθάνουν στα χέρια μας. Οπως τύχη είναι που ο Ρόμπερτ Στράιμπελ αποφάσισε να ξύσει τις εσωτερικές πληγές της χώρας του, της Αυστρίας, και να αποκαταστήσει τη μνήμη των κρατουμένων της φυλακής του Στάιν στο Κρεμς. Αναγνωστική τύχη είναι η αφήγησή του, που «ξεκλειδώνει ολόκληρους κόσμους». Οπως το ίδιο συμβαίνει και με το επίμετρο του δρος Ιστορίας Ιάσονα Χανδρινού, ο οποίος παραδίδει ορισμένες πολύ διαφωτιστικές πληροφορίες για την τύχη των Ελλήνων ομήρων και καταναγκαστικών εργατών στη ναζιστική Γερμανία. Σε αυτές τις τελευταίες σελίδες διαβάζουμε και μία πολύ ενδιαφέρουσα πληροφορία: «Υπολογίζεται πως κάπου 13.000 άντρες και γυναίκες από την Ελλάδα είχαν βρεθεί οικειοθελώς στη χώρα των κατακτητών αναζητώντας εργασία. Ο αριθμός μπορεί να μην είναι τελικός, καθώς, μόλις έντεκα μήνες από την κατάληψη της χώρας και προς μεγάλη ικανοποίηση των αρχών Κατοχής, περίπου 30.000 ατομικές αιτήσεις είχαν κατατεθεί στις αρμόδιες υπηρεσίες εργασίας».