Ενώ ένα ψηλό τείχος από τσιμέντο απειλεί να κλείσει τη θέα προς την Ακρόπολη, οι Αθηναίοι πολίτες ύψωσαν και αυτοί το ανάστημά τους και αντιστέκονται σε αυτή την αλλαγή. Ηδη επανεξετάζονται από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο συγκεκριμένες υποθέσεις. Καταλυτικό ρόλο σε αυτή την τροπή έπαιξαν οι κάτοικοι της περιοχής, συγκεντρώνοντας ένα εντυπωσιακό σύνολο 25 χιλιάδων υπογραφών μέσω της ηλεκτρονικής πλατφόρμας ακτιβισμού Avaaz και στέλνοντας ένα ηχηρό μήνυμα στις Αρχές. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα ιστορία, που αποτελεί κομμάτι μιας ευρύτερης παγκόσμιας τάσης: χάρη στην τεχνολογία και τη σύγχρονη επικοινωνία, χιλιάδες εργαλεία δίνουν την ευκαιρία στις τοπικές κοινότητες να συμμετάσχουν στον δημόσιο βίο και να επηρεάσουν τις αποφάσεις που καθορίζουν τη ζωή στις γειτονιές τους.
Παρότι τα νέα εργαλεία συμμετοχικότητας των πολιτών προέρχονται από τον κόσμο της τεχνολογίας, μερικά από αυτά τυχαίνει να έχουν τις ρίζες τους σε αρκετά παλαιότερες παραδόσεις. Στην περίπτωση της τουρκικής πλατφόρμας Muhit, μάλιστα, η έμπνευση έρχεται από έναν θεσμό του 18ου αιώνα. Η εφαρμογή δημιουργήθηκε το 2014 από ομάδα νεαρών αρχιτεκτόνων και προγραμματιστών της Πόλης, και στόχος της είναι να επιτρέψει στους πολίτες και στους δήμους να βελτιώνουν από κοινού το περιβάλλον διαβίωσής τους. Κεντρικό ρόλο στη διαδικασία αυτή παίζει ο «Μουχτάρης», μια σχετικά ξεχασμένη θέση-κατάλοιπο από τα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που αντιστοιχεί στον κοινοτάρχη μιας γειτονιάς μερικών μόλις οικοδομικών τετραγώνων.
«Μερικά από τα άτομα της ομάδας μας δεν γνώριζαν καν πως η θέση αυτή συνέχιζε να υφίσταται», δηλώνει η 26χρονη Σέρα Τόλγκαϊ, μια από τις ιδρύτριες της πλατφόρμας. «Συνειδητοποιήσαμε ωστόσο πως παρότι ο θεσμός του Μουχτάρη ήταν απομεινάρι της γραφειοκρατίας της οθωμανικής εποχής εν αγνοία των πολιτών, η θέση έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει μια σειρά από σημαντικές αποφάσεις για τον αστικό βίο στις γειτονιές της Κωνσταντινούπολης. Ετσι αποφασίσαμε να τον εκσυγχρονίσουμε!» προσθέτει με πάθος.
Η Σέρα και η ενθουσιώδης ομάδα της δημιούργησαν μια εύχρηστη εφαρμογή κινητών τηλεφώνων, η οποία επέτρεπε στους κατοίκους να προτείνουν οι ίδιοι μια ιδέα για τη βελτίωση του «μαχαλά» τους – από απλές αποφάσεις όπως το πού πρέπει να τοποθετούνται οι κάδοι ανακύκλωσης μέχρι σημαντικές πρωτοβουλίες όπως το πώς μπορούν να αξιοποιηθούν κτίρια που παραπαίουν. Στη συνέχεια, οι κάτοικοι μπορούν να συζητήσουν διαδικτυακά τις ιδέες των συμπολιτών τους αλλά και να εκφράσουν την υποστήριξή τους με τη μορφή του σύγχρονου «like». Οι δημοφιλέστερες προτάσεις, εντέλει, στέλνονται κατευθείαν στο γραφείο του Μουχτάρη, ο οποίος τις λαμβάνει υπόψη του και ανταποκρίνεται ανάλογα.
Μεγάλη ανταπόκριση
Στα λίγα μόλις χρόνια που λειτουργεί το Muhit στην καρδιά της Κωνσταντινούπολης, ο θεσμός του Μουχτάρη έχει πραγματικά μεταμορφωθεί, και η τοπική αυτοδιοίκηση απολαμβάνει πρωτοφανή επίπεδα διαφάνειας και συμμετοχικότητας. «Είναι πραγματικά συγκινητικό πόσο ανταποκρίθηκαν οι κάτοικοι της Πόλης, οι οποίοι πλέον αναφέρουν κάθε παράνομο παρκάρισμα και προτείνουν δεκάδες ευφάνταστες ιδέες για την αναβάθμιση της γειτονιάς τους κάθε μήνα», αναφέρει η Σέρα, προτού προσθέσει. «Συνειδητοποιεί κανείς πόσο μεγάλη διαφορά μπορεί να κάνει ένας απλός και σύγχρονος δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ των πολιτών και της διοίκησης». Παντρεύοντας την παράδοση με τον εκσυγχρονισμό και τοποθετώντας τους κατοίκους στο επίκεντρο της γειτονιάς, το Muhit οικοδομεί επιτυχώς δεκάδες μικρές αστικές κοινότητες εμπιστοσύνης σε μία από τις μεγαλύτερες μεγαλουπόλεις του κόσμου.
Συνεργατική αστική διακυβέρνηση
Το CitizenLab λειτουργεί σε περισσότερες από 100 πόλεις του κόσμου. Η πλατφόρμα χαρτογραφεί τις απόψεις των κατοίκων και τις οπτικοποιεί, χωρίζοντάς τις με βάση την ηλικία, τη γειτονιά και άλλους παράγοντες.
«Τη σύγχρονη εποχή, όπου όλοι μας μιλάμε ασταμάτητα με φίλους και συγγενείς ανεξάρτητα από τις αποστάσεις που μας χωρίζουν, είναι παράδοξο να υπάρχει ένα μεγάλο χάσμα επικοινωνίας μεταξύ των πολιτών και της τοπικής κυβέρνησης», αναφέρει ο Βιτς βαν Ράνσμπεκ, ο Βέλγος ιδρυτής της πλατφόρμας συμμετοχικότητας CitizenLab. Πράγματι, οι παραδοσιακοί τρόποι επικοινωνίας των πολιτών όπως οι ανώνυμες φόρμες, οι επιστολές και οι ανοιχτές συνεδριάσεις των δημαρχείων φαντάζουν, εν έτει 2019, σχετικά ξεπερασμένες. Αυτό το πρόβλημα προσπάθησε να λύσει πριν από μερικά χρόνια ο Βιτς μαζί με μερικούς συμφοιτητές του, δημιουργώντας ένα εργαλείο για την άμεση επικοινωνία των Αρχών και των κατοίκων της σύγχρονης πόλης.
Σήμερα το CitizenLab έχει εξελιχθεί σε υπερσύγχρονη επιχείρηση που λειτουργεί σε πάνω από 100 πόλεις του κόσμου, όπως το Παρίσι, οι Βρυξέλλες και το Βανκούβερ, και επιτρέπει στους πολίτες να συνδημιουργούν την πόλη τους κάνοντας τη λήψη αποφάσεων πιο δημοκρατική, διαφανή και συνεργατική.
Σύγχρονη αισθητική
Η πλατφόρμα του CitizenLab προσφέρει τη δυνατότητα στους δήμους να επικοινωνούν άμεσα με τους πολίτες, με το να θέτουν ερωτήματα, να κάνουν σφυγμομετρήσεις για τις προτεραιότητες της γειτονιάς, αλλά και να δίνουν στους κατοίκους την ευκαιρία να εκφράσουν οι ίδιοι τις ιδέες τους για τη διαχείριση συγκεκριμένων τμημάτων του προϋπολογισμού. Η συμμετοχή των πολιτών στην πλατφόρμα δεν διευκολύνεται απλά από την καθαρή και σύγχρονη αισθητική, αλλά και από ένα έξυπνο σύστημα επιβράβευσης στους πιο ενθουσιώδεις κατοίκους. Οι χρήστες οι οποίοι συμμετέχουν περισσότερο στον διαδικτυακό δημόσιο διάλογο ή προτείνουν τις πιο αποτελεσματικές ιδέες ανταμείβονται με «βαθμούς συμμετοχικότητας», κερδίζοντας στην πορεία βραβεία όπως μετάλλια καλού πολίτη ή δωρεάν εισιτήρια σε αστικά δρώμενα. Με αυτόν τον τρόπο χτίζεται ένα οικοσύστημα επικοινωνίας, όπου πολίτες και τοπική αυτοδιοίκηση συνεργάζονται εξαρχής για τις σημαντικές αποφάσεις του αστικού βίου, αποφεύγοντας τις εκ των υστέρων εντάσεις και αντιδράσεις.
Σημαντικό εργαλείο για την επιτυχία του CitizenLab, σύμφωνα με τον ιδρυτή του, ήταν επίσης και η σύγχρονη τεχνολογία διαχείρισης δεδομένων που ανέπτυξε η ομάδα προγραμματιστών του. Η πλατφόρμα χαρτογραφεί αυτόματα τις απόψεις των κατοίκων και τις οπτικοποιεί με όμορφο τρόπο, χωρίζοντάς τες με βάση την ηλικία, τη γειτονιά και άλλους χρήσιμους παράγοντες. Κατ’ επέκταση, οι δημοτικές αρχές μπορούν να βασιστούν στα δεδομένα που συλλέγονται σωρευτικά για να προβλέψουν μελλοντικές τάσεις και προκλήσεις της πόλης, και να αντιληφθούν παράλληλα τον πλουραλισμό του αστικού περιβάλλοντος.
«Νομίζω πως, με τη βοήθεια της τεχνολογίας, μπορούμε να βοηθήσουμε τις πόλεις του κόσμου να αφουγκραστούν καλύτερα τις ανάγκες των πολιτών που υπηρετούν. Δεν βρίσκω τον λόγο ο μόνος έλεγχος του δήμου να έρχεται με τη μορφή των τοπικών εκλογών», αναφέρει ο Βέλγος ιδρυτής του CitizenLab. Ο ίδιος πιστεύει πως το μέλλον της αστικής διακυβέρνησης έγκειται στην a priori συνεργατικότητα και τη συνδημιουργία – και πως ένα απλό, εύχρηστο τεχνολογικό εργαλείο στα κατάλληλα χέρια μπορεί να κάνει θαύματα.
Το σχολείο, τόπος δημιουργικότητας
Το πρόγραμμα «Ετσι Μαθαίνω Καλύτερα» του Δήμου Αθηναίων υλοποιήθηκε σε 24 σχολεία, σε συνεργασία με εργαστήριο του Πολυτεχνείου Κρήτης και αποκλειστική δωρεά του Ιδρύματος Στ. Νιάρχος.
Είναι γεγονός πως η κατάσταση των δημόσιων χώρων επηρεάζει άμεσα τη σχέση που οικοδομούν οι πολίτες με τον αστικό ιστό που τους περιβάλλει. Ισως το σημαντικότερο παράδειγμα της βαρύτητας του χώρου είναι τα σχολικά κτίρια: ένα εκπαιδευτικό περιβάλλον που εμπνέει και αγκαλιάζει τους μαθητές, ταυτόχρονα δημιουργεί και ευνοϊκότερες συνθήκες μάθησης αλλά και μια σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ της πόλης και των πολιτών του μέλλοντος. Με πυξίδα αυτή τη φιλοσοφία σχεδιάστηκε το πρωτοποριακό πρόγραμμα «Ετσι Μαθαίνω Καλύτερα» του Δήμου Αθηναίων, σε συνεργασία με το Εργαστήριο Μεταβαλλόμενων Ευφυών Περιβαλλόντων του Πολυτεχνείου Κρήτης και αποκλειστική δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
Με μία σειρά από αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις και συμμετοχικές δράσεις σε 24 σχολεία της Αθήνας, το «Ετσι Μαθαίνω Καλύτερα» στοχεύει στον μετασχηματισμό του δημόσιου σχολείου σε πρότυπο πυρήνα μάθησης και μιας δεμένης σχολικής κοινότητας. Ακρογωνιαίος λίθος της πρωτοβουλίας: η ενεργή συμμετοχή των εκπαιδευτικών και των μαθητών στον σχεδιασμό, στην υλοποίηση και στη συντήρηση του νέου σχολείου.
Το πρώτο στάδιο του προγράμματος, το οποίο ξεκίνησε το 2016, επικεντρώθηκε σε αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας: πρωτοβουλίες όπως η ενοποίηση των χώρων διαλείμματος ή η αναβάθμιση εγκαταστάσεων όπως τα μπάνια και τα κυλικεία. Στη συνέχεια, η ομάδα του «Ετσι Μαθαίνω Καλύτερα» συνεργάστηκε με μαθητές και καθηγητές σε κάθε ένα από τα σχολεία του προγράμματος, για τον σχεδιασμό των χώρων μάθησης και του εκπαιδευτικού εξοπλισμού. Για την υλοποίηση των ευφάνταστων συνεργατικών σχεδίων χρειάστηκε η βοήθεια του «Maker Space», ενός σύγχρονου εργαστηρίου τεχνολογίας με ψηφιακά μηχανήματα κοπής και τρισδιάστατους εκτυπωτές. Η διαδικασία έχει από μόνη της μια αξιοσημείωτη παιδαγωγική και δημιουργική αξία για τους μαθητές που συμμετέχουν στον σχεδιασμό – δεν είναι τυχαίο λοιπόν που το δεύτερο στάδιο της υλοποίησης αποκαλείται «Εκπαιδότοποι».
Η πρωτοβουλία του Δήμου Αθηναίων σαφώς ακούγεται πολύ εντυπωσιακή στη θεωρία, ωστόσο οι αξίες στις οποίες βασίζεται –όπως ο «συλλογικός σχεδιασμός» και η «βιωματική μάθηση»– έχουν ήδη αποδείξει τα πρακτικά τους οφέλη. Σε έρευνες που έγιναν μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος σε κάθε σχολείο, παρατηρήθηκε αρκετά σημαντική αύξηση στην αφοσίωση των μαθητών και των γονέων με τα σχολικά τους περιβάλλοντα. Τα τρία τέταρτα των μαθητών ανέφεραν πως πλέον το σχολείο τους προκαλεί περισσότερη χαρά, ενώ το 34% δηλώνει πως για πρώτη φορά βλέπει τον σχολικό χώρο ως τόπο δημιουργικότητας. Αντίστοιχος είναι και ο αντίκτυπος για τους εκπαιδευτικούς, με τα δύο τρίτα να συμφωνούν πως μετά τον συλλογικό σχεδιασμό και τη μεταμόρφωση έχουν σημαντικά καλύτερη προδιάθεση απέναντι στα σχολεία τους, ενώ το 43% προσθέτει πως το νέο περιβάλλον βοήθησε στο να πειραματιστούν με εναλλακτικές μορφές διδασκαλίας. Η επιτυχία του προγράμματος αποδεικνύει για άλλη μία φορά πως η συνεργατικότητα και η συνδημιουργία μπορούν να αποφέρουν σημαντικούς καρπούς – ξεκινώντας από τους τέσσερις τοίχους μιας σχολικής τάξης και φτάνοντας μέχρι και τους μεγαλύτερους δήμους της χώρας.