Η Εμιλι Γουίλσον είναι ελληνίστρια και μετέφρασε την «Οδύσσεια» στα αγγλικά. Στη γλώσσα αυτή κυκλοφορούν καμιά εξηνταριά μεταφράσεις του Ομήρου. Είναι η πρώτη όμως που φέρει γυναικεία υπογραφή. Θα μου πείτε «ε και»; Η μετάφραση του έργου του Ομήρου που προγραμμάτισε τη δυτική λογοτεχνία κρίνεται ως μετάφραση. Ποια είναι η σχέση της με το πρωτότυπο και ποια αναγνωστική απόλαυση μπορεί να προσφέρει το κείμενο της μετάφρασης στο κοινό της. Ζήτημα ρυθμού και μιας ακρίβειας που ο μεταφραστής είναι αναγκασμένος να αναπλάσει σε ένα γλωσσικό περιβάλλον ριζικά διαφορετικό, με τους δικούς του κανόνες και τις δικές του αντιστάσεις. Δύσκολο έργο ανεξαρτήτως φύλου του μεταφραστή.
Ομως στην περίπτωση της Εμιλι Γουίλσον η μετάφραση χαιρετίζεται ως κατάκτηση του γυναικείου φύλου. Μια γυναίκα που κατάφερε να αλώσει ακόμη ένα ανδρικό κάστρο, τον Ομηρο. Δεν ξέρω τη δουλειά της, και δεν θα μπορούσα να την κρίνω ακόμη κι αν την ήξερα, όμως δεν μπορώ να μην αναρωτηθώ. Γιατί στην ευχή έχει τόση σημασία που το ομηρικό έπος το ανέλαβαν γυναικεία χέρια; Μήπως οι απαιτήσεις της τέχνης του μεταφραστή έχουν φυλετικό πρόσημο;
Μάλλον ναι, κρίνοντας από την υποδοχή που της επεφύλαξαν οι NY Times και ο Guardian, όπως διάβασα στη συνέντευξη που παραχώρησε στη Lifo. Τι είδε στον Ομηρο που δεν είχαν δει οι προηγούμενοι μεταφραστές του;
Πολλά και καλά. Πρώτον, η ίδια κρίνει ότι οι ανδρικές μεταφράσεις πάσχουν από «φυλετική τυφλότητα». Υποψιαζόμουν ότι κάτι δεν πήγαινε καλά με τις μεταφράσεις του Μαρωνίτη ή του Bérard και του Jacquotet στα γαλλικά, και ευτυχώς με βοήθησε να εντοπίσω το πρόβλημα. Είναι κάτι σαν τις μισθολογικές ανισότητες ανάμεσα στα δύο φύλα. Επειτα, η ίδια ανακάλυψε θησαυρούς από αγαθές σκέψεις που κρύβονται στο έπος. Είναι η ιεράρχηση των φύλων, τα προβλήματα των οικογενειακών σχέσεων –υποθέτω ότι θα αναφέρεται στην καταπιεσμένη Πηνελόπη– αλλά και, κρατηθείτε παρακαλώ, η ρευστότητα των φύλων. Τη γοήτευσε η ευκολία της Αθηνάς να εμφανίζεται πότε ως άνδρας και πότε ως γυναίκα. Ανακάλυψε επίσης το ενδιαφέρον του Ομήρου για διαφορετικούς πολιτισμούς, τρόπους ζωής και κοινωνικές ομάδες. Δεν ξέρω αν αναφέρεται στους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες, πάντως τώρα που το σκέφτομαι οι αντίστοιχες ραψωδίες αποτελούν ένα πρώτο, δειλό ακόμη, βήμα για την πολυπολιτισμική κοινωνία.
Εχει επίσης ενδιαφέρον, πάντα κατά τη μεταφράστρια, ο τρόπος με τον οποίον ο Ομηρος διαχειρίζεται το θέμα της μετανάστευσης. Μπορεί να μην υπάρχουν επεισόδια με πρωταγωνιστές Μεξικανούς ή Πακιστανούς, διότι η Ιστορία δεν τους είχε ακόμη γεννήσει, όμως υπάρχει η Ελένη και ο Οδυσσέας. Χρόνια η μία πρόσφυγας στο ανάκτορο της Τροίας, χρόνια ο άλλος μετανάστης στο νησί της Καλυψώς.
Το επαναλαμβάνω. Το πρόβλημα δεν είναι η μετάφραση, η οποία μπορεί να είναι εξαιρετική. Πάντως, δεν πιστεύω ότι στην ποιότητά της ενέχεται το φύλο ή η έμφυλη ταυτότητα του μεταφραστή. Ο Πλάτων μπορεί να ήταν ομοφυλόφιλος, όμως δεν μιλάμε για «ομοφυλόφιλη φιλοσοφία». Το πρόβλημα είναι η άποψη περί Ομήρου που αναδεικνύεται με αφορμή τη μετάφραση. Μια προσπάθεια εξημέρωσης ενός από τους μεγαλύτερους ποιητές του πολιτισμού μας, προσαρμογής της ατίθασης ποιητικής χειρονομίας του στην ηθικολογία της δικής μας εποχής. Σαν τα κινέζικα εστιατόρια που προσαρμόζουν τη μαγειρική τους στους τόπους όπου λειτουργούν. Σαν να προσπαθούν να μας πουν ότι ο Ομηρος δεν ήταν και τόσο άσχετος, ούτε τόσο σεξιστής, ούτε ξενοφοβικός. Ηταν καλός άνθρωπος κι αν ζούσε σήμερα μπορεί να συμμετείχε και στο pride διότι ήταν κατά βάθος προοδευτικός.
Το πρόβλημα δεν το έχει ο Ομηρος. Το πρόβλημα το έχουμε εμείς. Του συμπεριφερόμαστε σαν να φοβόμαστε ότι θα μας πει πράγματα που δεν μας ταιριάζουν. Στην πραγματικότητα, φοβόμαστε την ποίησή του. Ξεβολεύει την ησυχία της συνείδησής μας αυτή η γενναιόδωρη χειρονομία που πλάθει ένα ανθρώπινο σύμπαν γεμάτο αντιφάσεις, αιχμές, αλαζονεία, ένα σύμπαν όπου η οργή ενός ανθρώπου μπορεί να στείλει στον Αδη τόσους ήρωες, κυρίως δε την ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι παιχνίδι στα χέρια των θεών, δυνάμεων που τον ξεπερνούν. Εκεί εδράζεται η αλαζονεία του δικού μας πολιτισμού, το μακρινό αποπαίδι του Ομήρου που δεν τολμάει να έρθει αντιμέτωπο με τον εαυτό του.
Γι’ αυτό σκέφτομαι πολλές φορές μήπως θα ήταν καλύτερο να θάβαμε τον Ομηρο. Οπως τον έθαψαν οι Σκοτεινοί Αιώνες για να τον ανακαλύψουν αργότερα ο ύστερος Μεσαίωνας και η Αναγέννηση. Μήπως, αντί να προσπαθούμε να τον εξημερώσουμε για να τον συντηρήσουμε στο κλειστοφοβικό περιβάλλον της πολιτικής ορθότητας, να τον κηδεύαμε με τις τιμές που του πρέπουν και με την ελπίδα ότι κάποιοι άλλοι, άνθρωποι ή ανθρωποειδή, θα τον ανακαλύψουν στο μέλλον και θα αρχίσουν να τον διαβάζουν από την αρχή.