H καθηγήτρια Ψυχολογίας και συγγραφέας Φωτεινή Τσαλίκογλου, o μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιερόθεος και ο ψυχίατρος Κώστας Γκοτζαμάνης σκιαγραφούν τις εσωτερικές μετατοπίσεις που προκαλεί η νέα κανονικότητα του κορονοϊού.
Λένε πως οι επιδημίες –πόσω μάλλον οι πανδημίες– είναι σαν τα ποτάμια. Αλλάζουν τους τόπους από τους οποίους περνούν: επηρεάζουν την οικονομία, καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την ανθρωπογεωγραφία τους, δοκιμάζουν την κοινωνική συνοχή. Και μέσα μας; Τι αφήνει κάθε φορά στο πέρασμά του αυτό το ορμητικό ποτάμι; Πόσο μεγάλη είναι η διάβρωση από τον πόνο των απωλειών και τον φόβο; Πόσο αλώβητοι από τον κορονοϊό είμαστε ακόμα κι όσοι δεν νοσήσαμε, αλλά θα συνεχίσουμε να ζούμε με την ανασφάλεια; Ζητήσαμε τη γνώμη της καθηγήτριας Ψυχολογίας και συγγραφέως Φωτεινής Τσαλίκογλου, του μητροπολίτη Ιερόθεου και του ψυχιάτρου Κώστα Γκοτζαμάνη. Καθένας, μέσα από το δικό του, διαφορετικό, πρίσμα βλέπει το μετά. Σε κάποια σημεία, πάντως, συμφωνούν: ότι ο ιός… προσέβαλε και την αλαζονεία μας, ότι δεν έχουμε πια την πολυτέλεια των παλαιών διακρίσεων, των παλαιών διχασμών, και ότι η έγνοια για τον εαυτό μας δεν μπορεί να μην περιλαμβάνει την έγνοια για τον άλλο.
Φωτεινή Τσαλίκογλου
καθηγήτρια Ψυχολογίας, συγγραφέας
«Ένας άλλος πολιτισμός;»
Πώς θα είναι η επόμενη μέρα; Tι αποτύπωμα θα αφήσει μέσα μας η πανδημία του κορονοϊού; O φόβος, συνήθιζα πάντα να λέω, είναι μια φυλακή υψίστης ασφαλείας. Σε αμπαρώνει μέσα σε ένα κελί. Το «εγώ» (ή το «εμείς») αναγορεύεται σε υπέρτατη αξία και «ο άλλος» σε θανάσιμη απειλή. Ωστόσο, σήμερα θα πω ότι ο φόβος, όταν δεν σε παραλύει, αποτελεί έναν παράδοξο σύμμαχο για μια άλλη αντίληψη ζωής. Ο φόβος σε ενώνει με τον άλλο. Η κοινότητα των φοβισμένων μπροστά στον θάνατο ανθρώπων. Κοινότητα οδύνης. Κοινότητα που μπορεί να ανοίξει τον δρόμο σε μια άλλη αντίληψη ζωής.
Η σπουδαία Αμερικανίδα ανθρωπολόγος Μάργκαρετ Μιντ ρωτήθηκε κάποτε ποιο ήταν το πρώτο σημάδι πολιτισμού σε μια κουλτούρα. Δεν αναφέρθηκε σε κάποιο σκεύος ή θρησκευτικό αντικείμενο ή εργαλείο κυνηγιού. Μίλησε για ένα μηριαίο οστό 15.000 ετών. Ένα οστό το οποίο, όμως, είχε σπάσει κι έπειτα είχε θεραπευθεί. Στο ζωικό βασίλειο, επισήμανε η Μιντ, όταν σπας το πόδι σου, πεθαίνεις. Δεν μπορείς να δραπετεύσεις από τον κίνδυνο ούτε να πας στο ποτάμι να πιεις νερό, ούτε να αναζητήσεις τροφή. Γίνεσαι βορά στα θηρία που παραμονεύουν. Κανένα ζώο δεν επιβιώνει με σπασμένο πόδι.
Ένα μηριαίο οστό που έχει θεραπευθεί, λοιπόν, είναι απόδειξη ότι κάποιος αφιέρωσε χρόνο για να μείνει μαζί με εκείνον που έπεσε και τραυματίστηκε, έδεσε την πληγή του, τον μετέφερε σε ασφαλές μέρος, του έφερε τροφή και νερό, τον φρόντισε και τον βοήθησε να αναρρώσει. Γι’ αυτό, το σημείο στο οποίο αρχίζει ο πολιτισμός είναι η βοήθεια σε κάποιον που έχει ανάγκη.
Συλλογιζόμουν τη σκηνή. Κάποιος έσκυψε και φρόντισε μια πληγή. Κάποιος δεν έμεινε όρθιος, ατάραχος. Ίσως αυτός ο κάποιος να ένιωσε έναν αδιόρατο φόβο, έναν «φόβο μαζί». Ίσως σ’ αυτή την πληγή αναγνώρισε τη δική του μοίρα. Έσκυψε και τη φρόντισε. Μπήκε στην ίδια θέση με τον παθόντα. Η αρχαιολογία της ενσυναίσθησης. Όχι όρθιος – να σκύψεις, να γονατίσεις στο ύψος του παθόντος.
Κι αν είναι αυτό ένα μοναδικό μάθημα; Ένα ίχνος που θα αφήσει μέσα μας αυτή η πανδημία; H αναβίωση ενός πολιτισμού φροντίδας για τον άλλο. Η έγνοια για τον εαυτό δεν μπορεί να μην περιλαμβάνει την έγνοια για τον άλλο. Αλλιώς ο κόσμος αυτός είναι ήδη νεκρός.
Ο κορονοϊός δεν μας έφερε μόνο σε επαφή με την αποτρόπαιη μορφή του ασυντρόφευτου θανάτου, αλλά και με έναν ολόκληρο κόσμο που έσπευσε στην πρώτη γραμμή, με έγνοια, με συναίσθηση, με απίστευτη γενναιότητα, με υπέρβαση ακόμα και αυτού του ενστίκτου της επιβίωσης, έναν ολόκληρο κόσμο που έσπευσε να δέσει τον μηρό. Μήπως, λοιπόν, από τα συντρίμμια ενός καταπονημένου συστήματος γεννιέται ξανά ένας νέος πολιτισμός; Ακόμα κι αν χάσουμε το στοίχημα, αξίζει να στοιχηματίσουμε σ’ αυτό.
Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιερόθεος
«Η παιδεία του νέου ιού»
H παγκόσμια κοινότητα περνά μια μεγάλη κρίση από τον κορονοϊό, και αυτό βέβαια ταλαιπωρεί και την πατρίδα μας. Δεχόμαστε έναν «αόρατο εχθρό», που έχει μηχανισμούς, τους οποίους αγωνίζεται η επιστημονική κοινότητα να αντιμετωπίσει. Όμως εμείς στην Εκκλησία γνωρίζουμε πολλά χρόνια αυτόν «τον αόρατο πόλεμο», και φυσικά με τον τίτλο αυτό υπάρχει ένα βιβλίο που συνέγραψε ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης και αναφέρεται στον πόλεμο των λογισμών που δηλητηριάζει το πνευματικό μας έργο.
Το γεγονός είναι ότι ο νέος ιός ήλθε, δημιουργεί μεγάλη αναστάτωση και κάποια στιγμή θα φύγει. Όμως θα μας «μάθει» να αλλάξουμε συμπεριφορά σε όλα τα επίπεδα, ήτοι στον τρόπο επικοινωνίας μεταξύ μας, στον τρόπο αντιμετωπίσεως των δυσκολιών, στον τρόπο προσφοράς της γνώσεως από τα σχολεία, στη διακυβέρνηση της χώρας με έναν άλλο τρόπο, και πολλά άλλα.
Αυτόν τον καιρό σκέφθηκα ότι ο δυτικός κόσμος πέρασε από πολλά ιδεολογικά ρεύματα, ήτοι τον Διαφωτισμό (18ος αιώνας), τον ρομαντισμό (αρχές 19ου αιώνα), τη νεωτερικότητα (20ός αιώνας) και στη συνέχεια μέχρι σήμερα τη μετανεωτερικότητα ή μεταμοντέρνα εποχή (20ός αιώνας).
Αυτή η μεταμοντέρνα εποχή, κατά τον Κένεθ Γκέργκεν, χαρακτηρίζεται από τρία γνωρίσματα: το πρώτον είναι ο «κοινωνικός κορεσμός», αφού ο άνθρωπος δεν μπορεί να περιορίσει τις σχέσεις του στο κοντινό περιβάλλον του. Δεύτερον, ο «πολλαπλασιασμός των σχέσεων», δηλαδή οι διαρκείς μετακινήσεις και η διαρκής αλλαγή στον τρόπο ζωής. Τρίτον, ο «εποικισμός του εαυτού», που σημαίνει την πρόσκτηση πολλαπλών και ανόμοιων δυνατοτήτων σχετικά με τον τρόπο που ζει κανείς.
Έναν τέτοιο μεταμοντερνικό και ίσως αλαζονικό άνθρωπο τον προσέβαλε ο κορονοϊός και τον έκλεισε στο σπίτι του, που προηγουμένως το θεωρούσε κορεσμένο, αλλά ταυτόχρονα τον έκανε να αισθάνεται αιχμάλωτος, φυλακισμένος. Αυτό δημιουργεί εσωτερικές και εξωτερικές εντάσεις.
Αισθάνομαι ότι η πανδημία του νέου ιού ίσως ανατρέψει αυτά τα γνωρίσματα του μεταμοντερνικού ανθρώπου και θα δημιουργηθεί ένας άλλος άνθρωπος, φοβισμένος, τρομοκρατημένος, εσωστρεφής, ίσως και επιθετικός. Δεν γνωρίζω πώς θα χαρακτηρίσουν οι ειδικοί αυτό το ρεύμα, που είναι πέρα από τον μεταμοντερνισμό. Πάντως, θα φανεί ένας άνθρωπος που ίσως περιορισθεί στο περιβάλλον του και θα βρει άλλους τρόπους διαφυγής και εκφράσεως μέσα από το διαδίκτυο.
Στην Εκκλησία διαθέτουμε μια παράδοση που λέγεται «ησυχαστική», «νηπτική», η οποία αποβλέπει στη θεραπεία των λογισμών, της φιλαυτίας, που είναι η άλογος του σώματος φιλία και κάνει τον άνθρωπο να συνδυάζει την αγάπη με την ελευθερία, τη γνώση του εαυτού του με τη γνώση του άλλου με την αλληλοπεριχώρηση, να μάθει το πώς η φιλαυτία, που είναι οι ναρκισσιστικοί καθρέπτες που μας περιβάλλουν, θα γίνει παράθυρο φιλοθεΐας και φιλανθρωπίας. Αυτή είναι μια ισχυρή διαχρονική παράδοση, την οποία πρέπει να αξιοποιήσουμε. Ίσως η κρίση που περνάμε να επιβεβαιώσει το ρητόν «ουδέν κακόν αμιγές καλού».
Κώστας Γκοτζαμάνης
ψυχίατρος
«Μόνη σταθερά θα είναι η αποσταθεροποίηση»
Η πανδημία του κορονοϊού αποτέλεσε ακόμη ένα γερό ράπισμα μετά την οικονομική κρίση στην αίσθηση σταθερότητας και ομαλότητας στις συνθήκες της ζωής μας, στην πεποίθηση ότι μπορούμε να ορίζουμε τις προτεραιότητες και τις επιλογές μας, στην αντίληψη ότι ο μικρόκοσμός μας είναι καλά προφυλαγμένος από τις αναταράξεις σε απομακρυσμένες περιοχές της Γης. Είμαστε όλοι μάρτυρες μιας κατάστασης που αποσταθεροποιεί ολόκληρη την ανθρωπότητα, βάζει σε δοκιμασία ισχυρά κράτη, μικρά και μεγάλα έθνη, αλλά και τον καθένα μας προσωπικά.
Τι θα μας αφήσει, λοιπόν, όλη αυτή η αναπάντεχη περιπέτεια; Η εποχή μας δεν χαρακτηρίζεται από ενιαίες απαντήσεις στις κρίσεις. Με αυτή την έννοια, δεν μπορούμε να περιμένουμε ότι θα βιώσουμε όλοι με τον ίδιο τρόπο αυτή την κρίση και ότι την επόμενη μέρα θα έχουμε καταλήξει σε μια κοινή αντίληψη και στάση. Αυτή η πανδημία αναδεικνύει με τον πιο περίτρανο τρόπο ότι η μόνη σταθερά από εδώ και πέρα θα είναι η αποσταθεροποίηση. Κάτι που μπορεί να το γνωρίζαμε εδώ και χρόνια, αλλά σήμερα το ζούμε σαν μια πραγματικότητα που επηρεάζει όλες τις πτυχές της ύπαρξης και της ζωής. Αλλά η αποσταθεροποίηση δεν προσφέρεται για ομοιόμορφες τοποθετήσεις. Παρατηρούμε ήδη ένα φάσμα αντιδράσεων, που περιλαμβάνει την παράνοια με τις διάφορες συνωμοσιολογικές θεωρίες για τους κακούς άλλους, τη φοβισμένη άρνηση της πραγματικότητας, τη μοιρολατρία, την αναζήτηση της προστασίας από αυτούς που θα μας πείσουν ότι είναι δυνατοί και ικανοί. Στο άλλο άκρο αυτού του φάσματος υπάρχει η αναγνώριση της νέας πραγματικότητας και η ανάληψη προσωπικής ευθύνης στη διερεύνηση νέων λύσεων και νέων στάσεων για την αντιμετώπιση συνθηκών που αλλάζουν με ραγδαίους ρυθμούς. Στην ουσία πρόκειται για μία ακόμη αναμέτρηση του παλιού με το καινούργιο. Μόνο που αυτή τη φορά η προσκόλληση στο παλιό μάς οδηγεί αναπόφευκτα στην καταστροφή.
Ο τρόπος με τον οποίο οι διάφορες χώρες αντέδρασαν στην πανδημία αποτελεί ένα κατατοπιστικό παράδειγμα που θα μπορούσαμε να το αναγάγουμε στον εαυτό μας και στο επίπεδο των προσωπικών διεργασιών. Χώρες που δεν απάντησαν έγκαιρα υποφέρουν πολύ περισσότερο από τις συνέπειες της πανδημίας. Όταν οι συνθήκες αλλάζουν, είναι ζωτικής σημασίας να προσαρμοζόμαστε έγκαιρα. Γι’ αυτό χρειάζεται να είμαστε ενήμεροι. Είναι απαραίτητο να είμαστε καλά πληροφορημένοι. Αυτό σημαίνει ότι διερευνούμε χωρίς προκαταλήψεις όλα τα δεδομένα και εξετάζουμε τις νέες συνθήκες που προκύπτουν, φωτίζοντας όσο το δυνατόν περισσότερες όψεις τους. Ο Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ έχασε πολύτιμο χρόνο κατηγορώντας τους Κινέζους, μη λαμβάνοντας υπόψη αυτά που συνέβαιναν ήδη στην Ευρώπη και νομίζοντας ότι μπορεί να εξορκίσει το κακό με το να το χρεώνει στους «άλλους», στους «κακούς». Αυτός είναι ένας παλιός, καταστροφικός τρόπος για να αντιμετωπιστεί μια νέα πραγματικότητα.
Το ίδιο ισχύει και για τον καθένα μας ξεχωριστά. Είναι απαραίτητο, επιτακτικά απαραίτητο, να είμαστε ενημερωμένοι πολίτες. Δεν έχουμε πια την πολυτέλεια των παλαιών διακρίσεων, των παλαιών διχασμών. Δεν αρκεί πια να προσπαθούμε να αποδείξουμε ποιος είναι ο «κακός» χρησιμοποιώντας ξεπερασμένους αφορισμούς. Ακόμη περισσότερο, είναι ολέθριο να αντιμετωπίζουμε τη διαφορετικότητα με καχυποψία και εχθρότητα. Είναι καιρός πια να ανακαλύψουμε την αξία του διαλόγου και της συνεργασίας. Χρειαζόμαστε και οφείλουμε να διεκδικήσουμε μια ενημέρωση πολυδιάστατη. Μόνο η πολυφωνία μέσα μας και γύρω μας μπορεί να μας βοηθήσει να επιλέγουμε κάθε φορά το βέλτιστο. ■