Το 2020 δεν άρχισε καλά για κανέναν, αλλά συγκεκριμένα στην Αμερική εξελίσσεται σε μία από τις χειρότερες χρονιές στην ιστορία της. Ο Ντόναλντ Τραμπ αρνήθηκε να πιστέψει την απειλή του κορωνοϊού, αναλώθηκε σε επικοινωνιακές ακροβασίες και η χώρα αυτή τη στιγμή έχει πάνω από δύο εκατομμύρια κρούσματα και περίπου 200.000 νεκρούς. Το αναπόφευκτο lockdown εκτόξευσε την ανεργία στο 15%, γυρίζοντας τον χρόνο πίσω στην εποχή της Μεγάλης Ύφεσης. Περίπου 30 εκατ. άνθρωποι έχουν χάσει τη δουλειά τους και οι ειδικοί προβλέπουν ότι η οικονομία θα χρειαστεί μία δεκαετία για να συνέλθει. Σε αυτό το σκηνικό φόβου και ανασφάλειας προστέθηκε η δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ στη Μινεάπολη. Το σοκαριστικό βίντεο με τον αστυνομικό Ντέρικ Σόβιν να γονατίζει σαδιστικά στον λαιμό του 46χρονου άντρα προκάλεσε μαζικό ξεσηκωμό σε κάθε πολιτεία και, τέσσερις μήνες πριν από τις προεδρικές εκλογές της 3ης Νοεμβρίου, η Αμερική βρίσκεται αντιμέτωπη με τα φαντάσματα που τη στοιχειώνουν.
Κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων, συγκεκριμένα στη Βιρτζίνια, καταγράφηκε το εξής περιστατικό: Ένας άντρας οδήγησε το αυτοκίνητό του πάνω στο πλήθος (χωρίς επιτυχία) και, όταν συνελήφθη, συστήθηκε στην αστυνομία ως ο επικεφαλής της τοπικής οργάνωσης της Κου Κλουξ Κλαν – ίσως και να είναι ή ίσως είναι απλώς τρελός, ωστόσο η περίπτωσή του αποδεικνύει ότι η φαντασίωση μιας λευκής Αμερικής υπάρχει ακόμα. Για να το κατανοήσουμε, θα πρέπει να σκεφτούμε ότι η ιστορία του ρατσισμού στις ΗΠΑ ξεκινά πριν ακόμα αρχίσει να υφίσταται ως ανεξάρτητη χώρα. Από το 1619, συγκεκριμένα, όταν οι Ευρωπαίοι έφεραν στις αποικίες τους τα πρώτα καράβια με σκλάβους από την Αφρική. «Τόσο ο θεσμός της δουλείας όσο και η γενοκτονία και ο εκτοπισμός του αυτόχθονου πληθυσμού βασίζονται σε θεωρίες περί φυλετικών και πολιτισμικών διαφορών, αλλά και περί της ανωτερότητας των λευκών», σχολίασε στο «Κ» η Πόλα Όστιν, καθηγήτρια στο τμήμα Αφροαμερικανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Βοστώνης.
Καθιστική διαμαρτυρία στο Σέντραλ Παρκ, στη Νέα Υόρκη, με την παρουσία αρκετών λευκών. © Gabriela Bhaskar/The New York Times
Ο Τόμας Τζέφερσον, ένας από τους «πατέρες του έθνους», πίστευε ότι η κατωτερότητα των μαύρων αποδεικνύεται «επιστημονικά», ο ίδιος διέθετε σκλάβους, αλλά αυτό δεν τον εμπόδισε να υπογράψει στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας ότι «όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι». Η δουλεία καταργήθηκε, ως γνωστόν, με την επικράτηση των Βορείων στον εμφύλιο πόλεμο της δεκαετίας του 1860, τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι απελευθερώθηκαν (το 14% του πληθυσμού της χώρας εκείνη την εποχή), αλλά παρέμειναν επί της ουσίας πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Έτσι κι αλλιώς, σύντομα άρχισε να ισχύει στις νότιες πολιτείες η περίφημη «νομοθεσία Τζιμ Κρόου»: οι μεικτοί γάμοι απαγορεύονταν, οι μαύροι έπρεπε να έχουν τα δικά τους σχολεία, να κάθονται σε συγκεκριμένες θέσεις στα λεωφορεία κ.ά. Ο φυλετικός διαχωρισμός ίσχυσε μέχρι το 1964, όταν ψηφίστηκε τελικά, επί προεδρίας Λίντον Τζόνσον, ο λυτρωτικός νόμος περί πολιτικών δικαιωμάτων. Ο Νίξον τότε απάντησε με τη «νότια στρατηγική», καλλιεργώντας ένα κλίμα διχόνοιας στον νότο, για να κερδίσει τις ψήφους των «θιγμένων» λευκών (όπως και έγινε), και ενισχύοντας τις ρατσιστικές αντιλήψεις.
Το ζήτημα της «φυλής» εξελίχθηκε σε εμμονή και συντηρείται μέχρι σήμερα μέσα από αφηγήσεις, προκαταλήψεις, συμφέροντα, ακόμα και από τη γλώσσα. Και φυσικά από την ατομική ανοησία του καθενός. «Ενώ η Αμερική έχει διαχρονικά περιγραφεί και αντιμετωπιστεί, τόσο από ανθρώπους εντός της χώρας όσο και εκτός, ως η γη της ελευθερίας και της ισότητας, έχει συγχρόνως υπάρξει ένας τόπος όπου κάποιοι έχουν ωφεληθεί οικονομικά και πολιτικά από τις συστημικές και δομικές ανισότητες», μου εξηγεί η κ. Όστιν. Ωστόσο θα ήταν λάθος να αγνοήσουμε ότι έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος. Πώς αλλιώς θα κέρδιζε ο Μπαράκ Ομπάμα τις εκλογές του 2008, με το 76% του εκλογικού σώματος να αποτελείται από λευκούς;
Αν και έχουν σημειωθεί πολλά επεισόδια, οι περισσότερες διαδηλώσεις ολοκληρώθηκαν απολύτως ειρηνικά. © Bryan Denton/The New York Times
Το παράδοξο του Ομπάμα
Ακόμα και η συμβολική αξία της εικόνας ενός μαύρου προέδρου να μπαίνει στον Λευκό Οίκο (που χτίστηκε από σκλάβους το 1800) φαινόταν να αρκεί για να μπει μια τελεία στους αιώνες του μίσους και να οικοδομηθεί μια μετα-ρατσιστική κοινωνία. Αυτή η αισιόδοξη προσέγγιση, όμως, αποδείχθηκε εντελώς λάθος. «Η ιδέα ότι η εκλογή ενός μαύρου προέδρου θα αρκούσε από μόνη της για να λυθούν τα προβλήματα της ανισότητας ήταν αφελής», είπε στο «Κ» ο Τζορτζ Χόουλι, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Αλαμπάμα και συγγραφέας βιβλίων γύρω από το φαινόμενο της ακροδεξιάς στις ΗΠΑ. Για την ακρίβεια, ενώ από ορισμένες μεταρρυθμίσεις του Ομπάμα (υγεία, δικαιοσύνη κ.ά.) επωφελήθηκε σαφώς και ο μαύρος πληθυσμός, η προσφορά του στις καθημερινές προκλήσεις της κοινωνικής ανισότητας κρίνεται περιορισμένη και σίγουρα κατώτερη του αναμενομένου. Ο Ομπάμα υπήρξε μάλλον μετριοπαθής σε αυτό το ζήτημα (ίσως για λόγους ισορροπίας), ενώ, πιθανόν, το γεγονός και μόνο ότι ήταν μαύρος να έκανε την κατάσταση χειρότερη. Προ ημερών, ο Σπάικ Λι σχολίασε στον Guardian ότι η επιδείνωση των φυλετικών σχέσεων τα τελευταία χρόνια οφείλεται ακριβώς στο ότι οι ΗΠΑ είχαν για οκτώ χρόνια έναν μαύρο πρόεδρο.
Η αστυνομική βία εναντίον των μαύρων έγινε εντονότερη, οι ταραχές συχνότερες (θυμίζω ενδεικτικά τα γεγονότα στο Φέργκιουσον) και είναι κάπως ειρωνικό το ότι το κίνημα Black Lives Matter γεννήθηκε επί της θητείας ενός μαύρου προέδρου. Την ίδια περίοδο γεννήθηκε ένα ακόμα κίνημα, αυτό της Εναλλακτικής Δεξιάς (Alt-Right), η βασική ιδεολογία της οποίας βασίζεται στη λευκή υπεροχή. Θα είχαν εμφανιστεί οι εξαγριωμένοι οπαδοί της με τις ακραία εθνικιστικές ιδέες, αν δεν ένιωθαν ότι απειλούνται τα κεκτημένα τους από την παρουσία ενός μαύρου προέδρου; Στην πορεία οι άνθρωποι αυτοί αγκάλιασαν την υποψηφιότητα του Ντόναλντ Τραμπ και θα περίμενε κανείς ότι η ρητορική και μόνο του νυν προέδρου των ΗΠΑ θα βοηθούσε στην ενίσχυση του κινήματος. Φαίνεται ότι κάτι τέτοιο δεν συνέβη.
«Η Εναλλακτική Δεξιά είναι αποδυναμωμένη σε σχέση με το πώς ήταν πριν από τέσσερα χρόνια», με διαβεβαιώνει ο κ. Χόουλι. «Το κίνημα αντιμετώπισε τόσα προβλήματα από το 2017 (σ.σ.: όταν πραγματοποιήθηκε η ντροπιαστική συγκέντρωση με τις ναζιστικές σημαίες στην πόλη Σάρλοτσβιλ), που θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχει πια πάψει να υφίσταται ως οργανωμένο κίνημα, αν και ασφαλώς υπάρχουν ακόμα πολλοί που διατηρούν τη σχετική ιδεολογία». Λίγοι ή πολλοί, υπάρχουν. Και η ρατσιστική φρασεολογία που διατυπώνεται από τα πλέον επίσημα χείλη καθιστά πιο «αποδεκτό», όπως μου λέει η κ. Όστιν, «όχι μόνο να διατυπώνεις ιδέες περί λευκής ανωτερότητας, αλλά και να τις εξελίσσεις, πέρα από τη λεκτική, και στην πραγματική, σωματική βία».
Η οργή στους δρόμους
Οι συνεχείς και απρόβλεπτες ανακατατάξεις των τελευταίων ετών έχουν αφήσει την αμερικανική κοινωνία τραυματισμένη και σε σύγχυση. Η ανατριχιαστική φράση του Τζορτζ Φλόιντ «δεν μπορώ να αναπνεύσω» έχει γίνει σύνθημα σε κάθε δρόμο των ΗΠΑ, με την έκταση των κινητοποιήσεων να μην έχει προηγούμενο. «Αυτή τη στιγμή είμαστε μάρτυρες του μεγαλύτερου κινήματος ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην ιστορία», είπε στο «Κ» ο φωτογράφος Τζόναθαν Τσέρι από το Λούιβιλ του Κεντάκι, οι εικόνες του οποίου έχουν φιλoξενηθεί στις ειδήσεις ορισμένων από τα μεγαλύτερα μέσα του πλανήτη. «Είμαστε οργανωμένοι και γεμάτοι πάθος, και οι διαδηλώσεις σε κάθε μεγάλη πόλη των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά και έξω από τη χώρα, αποδεικνύουν ότι είμαστε αποφασισμένοι να πετύχουμε την αλλαγή που ζητάμε τόσο καιρό». Ουσιαστική ισότητα, δηλαδή, δικαιοσύνη και αυστηρές μεταρρυθμίσεις στην αστυνομία. «Η πλειονότητα των πολιτών συμφωνεί, αλλά δυστυχώς η κοινωνία δεν είναι ενωμένη», συνεχίζει ο κ. Τσέρι. «Υπάρχουν κάποιοι που προτιμούν να μη βλέπουν ότι σ’ αυτή τη χώρα υπάρχει ακόμα ρατσισμός».
Η οργή ξεχειλίζει. Η δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ στη μέση του δρόμου, όπως καταγράφηκε από τα κινητά των περαστικών, έχει τη σφραγίδα ενός ρατσιστικού εγκλήματος. Η οργή ξεχειλίζει επειδή ο Φλόιντ δολοφονήθηκε λίγο καιρό μετά την 26χρονη Μπρένα Τέιλορ, που δέχτηκε πυρά αστυνομικών στο διαμέρισμά της. Η οργή ξεχειλίζει επειδή η Μπρένα Τέιλορ δολοφονήθηκε λίγο καιρό μετά τον Αχμάντ Αρμπερί, που πυροβολήθηκε θανάσιμα ενώ έκανε τζόκινγκ. Και πάει λέγοντας. Η οργή ξεχειλίζει επειδή τη στιγμή που η χώρα φλέγεται, μεταφορικά και κυριολεκτικά, δύο αστυνομικοί στην Ατλάντα πυροβόλησαν στην πλάτη τον Ρεϊσάρντ Μπρουκς έξω από ένα φαστφουντάδικο.
Η οργή ξεχειλίζει επειδή το να είσαι μαύρος στις Ηνωμένες Πολιτείες σημαίνει ότι έχεις τριπλάσιες πιθανότητες σε σχέση με έναν λευκό να σκοτωθείς από αστυνομικό. Σημαίνει ότι έχεις πενταπλάσιες πιθανότητες να φυλακιστείς. Σημαίνει ότι ως εργαζόμενος το ετήσιο εισόδημά σου είναι περίπου το μισό. Σημαίνει ότι είναι δυσκολότερο να σπουδάσεις, να αποκτήσεις δικό σου σπίτι, να σου εγκριθεί κάποιο δάνειο, να βρεις δουλειά, να έχεις περίθαλψη. Εν τω μεταξύ, τη στιγμή της δολοφονίας του Φλόιντ, η πανδημία είχε μόλις καταδείξει με κυνικό τρόπο τις ανισότητες: ένας μαύρος έχει υπερδιπλάσιες πιθανότητες να πεθάνει από τον κορωνοϊό. Η εξήγηση είναι θλιβερή: λόγω των συνθηκών ζωής του, ένας μαύρος στη σημερινή Αμερική είναι πολύ πιθανότερο να πάσχει από κάποιο υποκείμενο νόσημα. Αυτό που συμβαίνει δεν έχει προηγούμενο, επειδή, έπειτα από τόσους αιώνες, τόσους αγώνες και τόσο αίμα, το χρώμα του δέρματος καθορίζει ακόμα τα πάντα.
Γέφυρα του Μπρούκλιν: οι διαδηλώσεις ξεκίνησαν στις 28 Μαΐου και συνεχίζονται καθημερινά, παρά τον κορωνοϊό. © Demetrius Freeman/The New York Times
Θα αλλάξει ο κόσμος;
Η κόρη του Φλόιντ, ένα κοριτσάκι έξι ετών (ένα από τα πέντε παιδιά του), είπε περήφανα μπροστά σε μια κάμερα ότι «ο μπαμπάς μου άλλαξε τον κόσμο». Τον άλλαξε; Το πρόσωπό του ήδη βρίσκεται σε μπλουζάκια, το όνομά του συμβολίζει τον αγώνα για την ισότητα, τα σόσιαλ μίντια γέμισαν με μηνύματα θυμού και συμπαράστασης, εκατοντάδες επώνυμοι βγήκαν στους δρόμους – μετά; «Κάποιες από τις απαιτήσεις, όπως η παύση της χρηματοδότησης της αστυνομίας και οι εκκλήσεις για ενημέρωση σχετικά με τις συστημικές ανισότητες, αρχίζουν να ικανοποιούνται, τουλάχιστον σε τοπικό επίπεδο», παρατηρεί η κ. Όστιν.
Αυτό που κυρίως φαίνεται να αλλάζει, πάντως, είναι η συνειδητοποίηση ότι η φυλετική διάκριση είναι ένα γρανάζι του αμερικανικού συστήματος, ο ρυθμός κίνησης μιας ασταμάτητης μηχανής που δημιουργεί όνειρα και ψευδαισθήσεις. Ότι οι άνθρωποι στις Ηνωμένες Πολιτείες συνέχισαν να μη γεννιούνται ίσοι και μετά τον Τζέφερσον, και μετά τον Εμφύλιο, και μετά τη δεκαετία του 1960, και μετά την εκλογή του Ομπάμα. Ότι η αμερικανική κοινωνία είναι φτιαγμένη για λευκούς – και κυρίως λευκούς άντρες. (Το ίδιο και η ευρωπαϊκή, έως ένα σημείο.) Ακόμα και οι προοδευτικοί λευκοί που δεν τρέφουν κανένα ρατσιστικό αίσθημα ζουν σε γειτονιές λευκών, συναναστρέφονται ως επί το πλείστον με λευκούς και απολαμβάνουν, ακόμα και χωρίς να το επιδιώκουν, τα προνόμια του να είναι λευκοί. Πόσο θα αλλάξει τον κόσμο αυτή η συνειδητοποίηση μένει να αποδειχθεί, αλλά μάλλον δεν θα τον αλλάξει σήμερα. Δεν θα τον αλλάξει αύριο.
Ίσως να μην αλλάξει ούτε το αποτέλεσμα των εκλογών του Νοεμβρίου. Ο Τραμπ, ο οποίος προ πανδημίας είχε παρουσιάσει σημαντική βελτίωση στους δείκτες της οικονομίας, χάνει συνεχώς έδαφος στις δημοσκοπήσεις. O Τζο Μπάιντεν προηγείται τουλάχιστον με δέκα μονάδες, ωστόσο, παρά τους καταστροφικούς μήνες του 2020, φαίνεται ότι πάνω από το 40% των ψηφοφόρων προτίθενται να εμπιστευτούν ξανά τον νυν πρόεδρο της χώρας. Αυτό σημαίνει πάνω από ένας στους δύο λευκούς. Είναι ρατσιστές όλοι αυτοί; Όχι μάλλον, αλλά τους είναι εντάξει. Είναι εντάξει τα ρατσιστικά ξεσπάσματα στο Twitter. Είναι εντάξει η ξενοφοβική ρητορική και το τείχος στο Μεξικό, αλλά και τα χαμένα παιδιά στα σύνορα. Είναι εντάξει η αστυνομική βία και οι διαδηλώσεις. Είναι εντάξει ο θάνατος του Τζορτζ Φλόιντ. Επίσης φαίνεται ότι είναι εντάξει ο σεξισμός, η άρνηση της κλιματικής αλλαγής, οι πολεμοχαρείς κραυγές με κάθε ευκαιρία. Αν ο Τραμπ χάσει τις εκλογές, αυτό θα συμβεί επειδή απέτυχε στα δύο ζητήματα που πραγματικά απασχολούν τους λευκούς: την πανδημία και την οικονομία. ■