Είναι ακόμα ζωντανή στη μνήμη μου η συνάντηση που είχα πριν από μερικά χρόνια με την Αννίτα Παναρέτου. Βρισκόταν ακόμη στο στάδιο της αναζήτησης των ιστορικών πηγών, για ένα βιβλίο που μου φαινόταν από τότε δύσκολο και επίπονο. Πώς να αναζητήσεις και να μελετήσεις αρχεία που αφορούν την ομηρία και την αιχμαλωσία Ελλήνων μη Εβραίων, που βρέθηκαν και αυτοί, όπως τόσοι και τόσοι άνθρωποι ανά την Ευρώπη, στο έλεος της ναζιστικής σκληρότητας; Η συγγραφέας, που έχει πολυσχιδές και διαφορετικό έργο στο ενεργητικό της, είχε βυθιστεί στις ιστορικές πηγές μελετώντας αυτές τις σπάνιες μαρτυρίες. «Oλα ξεκίνησαν στις αρχές του 2013, σε έναν πάγκο μεταχειρισμένων βιβλίων. Ενας τίτλος τράβηξε το βλέμμα μου, καθώς τότε μου είχε φανεί παράδοξος, ίσως και οξύμωρος. “Η ομηρία των πέντε αντιστρατήγων. Η ζωή των. Στρατόπεδα συγκεντρώσεως”. Πέντε Ελληνες αντιστράτηγοι σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ήταν μια ιστορία μάλλον ασυνήθιστη», περιγράφει η ίδια στον πρόλογό της. Πέντε χρόνια μετά τη συνάντησή μας, και εφτά από τη δική της συνάντηση με τη μαρτυρία του Κωνσταντίνου Μπακόπουλου το βιβλίο είναι γεγονός.
Πριν από λίγες μέρες κυκλοφόρησε ο τόμος με τίτλο «Συμπληρώνω τη μνήμη του κόσμου… Ελληνες όμηροι και αιχμάλωτοι σε ναζιστικά και φασιστικά στρατόπεδα και φυλακές, 1941-1945», από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος. Χειρόγραφα ημερολόγια, πολυσέλιδες αυτοτελείς εκδόσεις, κείμενα τρίτων βασισμένες σε αφηγήσεις, απομαγνητοφωνήσεις πολύωρων προφορικών αφηγήσεων, το υλικό είναι μεγάλο, ιστορικά σημαντικό και δεν αφορά μόνο το παρόν αλλά και το μέλλον. Αφορά τους κοινούς αναγνώστες αλλά και τους ιστορικούς του παρόντος και του μέλλοντος. Αυτή η μελέτη «συμπληρώνει όντως τη μνήμη του κόσμου», συγκεντρώνοντας και αναδεικνύοντας μια σελίδα της ελληνικής και ευρωπαϊκής ιστορίας που μέχρι τώρα παρέμενε στη σκιά των μεγάλων πρωταγωνιστών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Μετά την απελευθέρωση και πριν ξεκινήσει η μακρά οδύσσεια του επαναπατρισμού (από την προσωπική συλλογή της Αννίτας Παναρέτου).
– Πώς και σκεφτήκατε να συμπληρώσετε τη μνήμη του κόσμου με μαρτυρίες Ελλήνων μη Εβραίων ομήρων και αιχμαλώτων σε ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης;
– Πριν από εμένα το σκέφτηκαν οι ίδιοι οι συγγραφείς των μαρτυριών – ο τίτλος «Συμπληρώνω τη μνήμη του κόσμου» αποτελεί απόσπασμα μιας από τις μαρτυρίες. Το δικό μου ενδιαφέρον κινήθηκε έντονα όταν άρχισα να διαβάζω τα λεπτομερή κείμενά τους, απ’ όπου προκύπτουν ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στις περιπτώσεις των Εβραίων και των μη Εβραίων Ελλήνων, που εκτοπίστηκαν βίαια από τους ναζί έξω από τα ελληνικά σύνορα: Οι Εβραίοι συμπατριώτες μας προορίζονταν εξαρχής για μαζική εξόντωση σε ειδικά στρατόπεδα. Οι μη Εβραίοι Ελληνες προορίζονταν στη μεγάλη πλειονότητά τους για καταναγκαστική εργασία στο Ράιχ, οπότε προωθούνταν στα αντίστοιχα στρατόπεδα εργασίας. Προωθούνταν ατομικά και όχι κατά οικογένειες ή και κατά ολόκληρες κοινότητες, όπως συνέβαινε με τους Εβραίους (και, κατ’ επέκταση, διατηρούσαν μέσα τους την ελπίδα της επιστροφής και της επανένωσης με τους δικούς τους – για τους Εβραίους τέτοια ελπίδα δεν υπήρχε). Μετακινούνταν ανά την επικράτεια του Ράιχ, προκειμένου να καλύπτουν τις κατά τόπους ανάγκες σε εργατικό δυναμικό κι αυτό τους επέτρεψε να διαπιστώσουν άμεσα την όψη της κατεχόμενης από τους ναζί Ευρώπης και την κατάρρευση του ναζισμού – τις οποίες και κατέγραψαν, μαζί και με την εμπειρία της πολύμηνης οδύσσειας του επαναπατρισμού τους. Από τους Εβραίους ελάχιστοι μόνον επιζήσαντες είχαν αυτή τη δυνατότητα. Επίσης, Ελληνες Εβραίοι δεν εκτοπίστηκαν σε στρατόπεδα της φασιστικής Ιταλίας, όπως συνέβη με ικανό αριθμό μη Εβραίων Ελλήνων.
Ετσι, και με δεδομένο ότι η εβραϊκή γενοκτονία, λόγω και του τεράστιου αριθμού θυμάτων και του διεθνούς χαρακτήρα της, έχει απασχολήσει (και εξακολουθεί να απασχολεί) ικανοποιητικά την ιστοριογραφία, επικεντρώθηκα στους μη Εβραίους Ελληνες ομήρους και αιχμαλώτους (ο αριθμός των οποίων υπολογίζεται, με μεγάλη απόκλιση, μεταξύ 15.000 και 45.000 ατόμων).
– Τι σημαίνει για εσάς αυτή η δια-δικασία; Γιατί είναι χρήσιμη η συμπλήρωση της μνήμης;
– Αυτή η διαδικασία προσέφερε μία σειρά από αποκαλύψεις, που τονίζουν τη χρησιμότητα της συμπλήρωσης της μνήμης: όταν η εικόνα γίνεται πληρέστερη, ευρύνονται η ματιά και οι ορίζοντες, αποκαθίστανται πιθανές παρερμηνείες, αναθεωρούνται αναπαραγόμενα στερεότυπα και, εντέλει, προάγεται η αυτογνωσία, προσωπική και εθνική.
– Η καταγραφή της μνήμης καμία φορά είναι αντίθετη της Ιστοριογραφίας. Είναι το υποκειμενικό βίωμα έναντι της επιστημονικότητας. Πώς τοποθετήστε;
– Ασφαλώς οι καταγραφές της μνήμης, οσοδήποτε καλοπροαίρετες και έντιμες, δεν είναι δυνατό να είναι πάντα και καθ’ όλα αξιόπιστες, εξαιτίας όχι μόνο των κενών που αναπόφευκτα δημιουργεί η χρονική απόσταση από το βίωμα, αλλά και της διαφορετικής προβολής του μεταγενέστερου «εγώ» του καταγράφοντος, οπότε η ψυχραιμία και η λογική προσέγγιση πιθανώς μεταβάλλουν τις αποτυπώσεις της τότε πραγματικότητας (από την άλλη πλευρά, θα μπορούσε κανείς να αντιτάξει το επιχείρημα ότι ισχυρά τραυματικά βιώματα μένουν ανεξίτηλα στη μνήμη). Φυσικά αυτό αντίκειται στην επιστημονικότητα και δυσχεραίνει το έργο της Ιστοριογραφίας.
Στην προκειμένη περίπτωση, πάντως, η αξιοπιστία διασφαλίζεται από την πολλαπλή διασταύρωση των στοιχείων: οι μαρτυρίες (πολλές από τις οποίες, ας σημειωθεί, γράφτηκαν στη διάρκεια της ομηρίας/αιχμαλωσίας είτε μερικές εβδομάδες ή μήνες αργότερα) συμφωνούν μεταξύ τους, ενώ επιβεβαιώνουν και την ήδη καταγεγραμμένη Ιστορία της συγκεκριμένης περιόδου – από την οποία, αντιστρόφως, επιβεβαιώνονται. Η έρευνα στο Ιστορικό Αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών και στον Τύπο του 1945 ενίσχυσε ακόμα περισσότερο την εγκυρότητα των μαρτυριών στα κύρια σημεία τους.
Ο τόμος «Συμπληρώνω τη μνήμη του κόσμου… Ελληνες όμηροι και αιχμάλωτοι σε ναζιστικά και φασιστικά στρατόπεδα και φυλακές, 1941-1945» κυκλοφόρησε πριν από λίγες ημέρες.
– Πόσες είναι οι μαρτυρίες που συγκεντρώσατε και σε πόσο καιρό; Δυσκολίες και εκπλήξεις που αντιμετωπίσατε;
– Στα επτά χρόνια ενασχόλησής μου, συγκέντρωσα περί τις 100 μαρτυρίες, οι περισσότερες από τις οποίες είναι γραπτές και πολυσέλιδες. Αλλες έχουν εκδοθεί, άλλες όχι. Υπάρχουν μερικές παλαιότερες προφορικές μαρτυρίες προσβάσιμες διαδικτυακά, ενώ συγγενείς ομήρων και αιχμαλώτων μού έδωσαν πρόθυμα πληροφορίες για τους ανθρώπους τους. Ο εντοπισμός των γραπτών μαρτυριών δεν υπήρξε πάντα εύκολος, καθώς απλώνονται σε ένα χρονικό εύρος 75 ετών, ενώ αρκετές δημοσιεύτηκαν ιδιωτικά και σε μικρό αριθμό αντιτύπων ή με τίτλους κάθε άλλο παρά ενδεικτικούς του περιεχομένου τους. Οι εκπλήξεις ήταν διαρκείς: αν και ο κύριος κορμός της εμπειρίας είναι κοινός, ωστόσο κάθε καταγραφή, ακόμα και η πιο αποσπασματική και σύντομη, έχει να προσθέσει κάτι εντελώς ιδιαίτερο, το οποίο την καθιστά μοναδική.
– Γράφετε στον πρόλογο ότι η συγκέντρωση αυτή και η ακρόαση/ανάγνωση των μαρτυριών σάς έκανε καλύτερο άνθρωπο. Με ποιο τρόπο;
– 9.500 σελίδες πόνου, φόβου, βίας, κακουχιών, αβεβαιότητας και αδιάκοπων εσωτερικών κραδασμών αναδεικνύουν μια ασύλληπτη υπέρβαση των ορίων σώματος και ψυχής. Ο καθημερινός αγώνας ισορροπίας στο μεταίχμιο μεταξύ ζωής και θανάτου και ο τρόπος με τον οποίο αυτοί οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως φύλου και μορφωτικού, κοινωνικού ή οικονομικού επιπέδου, αντιμετώπισαν μια, πέρα από κάθε λογική, αδικία εις βάρος τους, πολλά μπορούν να διδάξουν: πάνω απ’ όλα πείσμα, πίστη, αξιοπρέπεια και μεγαλοθυμία.
– Κάνετε ειδική μνεία στις γυναίκες-ομήρους. Είναι συγκριτικά λιγότερες αλλά έχουν μεγάλη αφηγηματική δύναμη. Διαβάζοντάς τες μου θύμισαν τις μαρτυρίες της Αλεξίεβιτς. Πάντα οι γυναίκες κατορθώνουν ακόμα και στις πιο απάνθρωπες συνθήκες να αναδείξουν τη φιλαρέσκειά τους αλλά και την τρομακτική σκληρότητα την ίδια στιγμή.
– Ναι, είναι αλήθεια. Οι γυναίκες, ακόμη και στις δυσκολότερες στιγμές τους, όπως η απολύτως αναπάντεχη δοκιμασία της ομηρίας, έχουν το σθένος και την αντοχή να συγκεράσουν τις πιο εύθραυστες και τις πιο ισχυρές παραμέτρους του φύλου τους κι αυτό, ιδίως όταν τοποθετηθεί απέναντι στην ανδρική μονολιθικότητα, τις καθιστά άξιες θαυμασμού. Ευχαριστώ για την αναφορά σας στην Αλεξίεβιτς. Στους «Μολυβένιους στρατιώτες» μιλά για τις γυναίκες των μετόπισθεν και μου δίνει την ευκαιρία να μνημονεύσω μια συναφή κατηγορία Ελληνίδων στην περίοδο 1941-1945. Πρόκειται για τις συζύγους, τις αδελφές, κυριότατα όμως για τις μητέρες των ομήρων και των αιχμαλώτων: τις αφανείς ηρωίδες που επωμίστηκαν τη βαρύτατη ευθύνη της οικογενειακής επιβίωσης στην κατοχική Ελλάδα και ταυτόχρονα αναγκάστηκαν να ζουν με τη διαρκή αγωνία για την τύχη των αγαπημένων τους. Με την άγνοια, που ακρωτηρίαζε κάθε δυνατότητα αντίδρασης, απαγορεύοντας τόσο την αγαλλίαση της χαράς, όσο και την καθαρτήρια αποδοχή της απώλειας.
Τι δεν πρέπει να ξεχάσουμε, Εβραίοι ή μη
Δελτίον ταυτότητος ομήρου. Από το βιβλίο της Μαρίας Σαμπατακάκη «Ο τελευταίος του Κάισλινγκεν στα στρατόπεδα εργασίας των ναζί», εκδ. Τόπος, Αθήνα 2014 (μαρτυρία Παύλου Μώτου).
– Υπάρχουν κάποιες μαρτυρίες που σας στοίχειωσαν;
– Ολες ανεξαιρέτως οι μαρτυρίες με συντάραξαν. Την ίδια αντίδραση θα προκαλέσουν, πιστεύω, σε κάθε αναγνώστη. Αρκεί να προσπαθήσει κανείς να αναπαραστήσει νοερά, στιγμή στιγμή, μερικές μόνον ώρες όσων έζησαν και αφηγούνται οι άνθρωποι αυτοί. Μένουν και θα παραμείνουν μέσα μου σε όλη την επική τραγικότητά τους.
– Ο θάνατος είναι το λιγότερο που μπορεί να μας συμβεί;
– Δεν είναι τυχαίο το γνωμικό «να μη σου δίνει ο Θεός όσα μπορείς ν’ αντέξεις». Οσο ακαταμάχητα γλυκιά κι αν είναι η ζωή, αν αναλογιστούμε τα δεινά που μπορεί να επιφυλάσσει, ίσως ο θάνατος να μην είναι το χειρότερο που μπορεί να μας συμβεί – ενίοτε αποδεικνύεται λυτρωτικός.
– Εβραίοι ή μη, τι δεν πρέπει να ξεχάσουμε;
– Τον ορισμό της ζωής στην ολότητά του και σε κάθε του διάσταση. Αν αυτό μπορούσε να γίνει κοινή συνείδηση, η έννοια του σεβασμού θα αποκτούσε άλλο περιεχόμενο και η εξέλιξη της ανθρώπινης Ιστορίας θα είχε καλύτερες προοπτικές. Μάλλον, όμως, δεν είναι κατορθωτό.